Op reis met een zalm – Umberto Eco (boekbespreking door Björn Roose)

‘Umberto Eco? Da’s toch die van De naam van de roos? Vijfhonderd bladzijden of zo?’ ‘Jep.’ ‘En z’n andere boeken, die zijn ook al zo dik! Het eiland van de vorige dag, Baudolino, De begraafplaats van Praag: ieder keer bijna vijfhonderd bladzijden. De slinger van Foucault zelfs zeshonderdvijftig bladzijden. En die doet er gewoon alles aan omdat je niet door de eerste honderd van die bladzijden zou geraken, hè. Een museum beschrijven, nondedju, gewoon om lezers af te schrikken.’

Zo kan een conversatie over de werken van Umberto Eco, van wie ik vele jaren geleden De naam van de roos las en vorig jaar De begraafplaats van Praag besprak (en dus uiteraard óók las), ongeveer klinken, als er niet te veel op de inhoud van de werken ingegaan wordt. En zó kan je in zo’n conversatie toch eens wat anders vertellen: ‘Maar heb je zijn Op reis met een zalm gelezen?’

De kans dat daar positief op geantwoord wordt, is al véél kleiner dan de kans dat dat gedaan wordt op de vraag ‘En heb je de verfilming van De naam van de roos met Sean Connery ooit gezien?’, dus kan u als vervolg van uw tussenkomst gewoon verder met: ‘Amper honderd bladzijden dik. Een bundeling van columns die hij schreef voor een of ander Italiaans blad. En ongelooflijk grappig. De titel verwijst naar één van de hoofdstukken, ‘Hoe reis je met een zalm’. Daar bleef ik haast in. Moet je zeker kopen als je het ergens op de kop kan tikken!’

Maar als er dán nog vragen gesteld worden, wordt het tricky. Er zijn namelijk verschillende edities geweest van Op reis met een zalm. Die van mij dateert van 1998, is uitgegeven bij uitgeverij Ooievaar in Amsterdam, toen al – luidens de info in het boek – “een onderdeel van Uitgeverij Prometheus”, en bevat slechts een déél van het oorspronkelijke Op reis met een zalm, dat in 1995 bij hetzelfde imprint verscheen, zij het onder de naam Omgekeerde wereld. Kleine kroniek, zijnde het hoofdstuk Gebruiksaanwijzingen daarvan. Enfin, als u, zoals ik, het deel en niet het geheel gelezen hebt, zegt u maar “een aantal van de geestigste en vermakelijkste korte verhalen”, zoals op de achterflap vermeld staat, of gewoon, omdat niemand zo’n letterlijk citaat kan onthouden, ‘De beste’, al is de ondertitel van dit boekje daadwerkelijk “en andere vermakelijke verhalen”. De vermakelijkste dus die verschenen in zijn column La bustina di Minerva in het links leunende L’Espresso, een weekblad dat het al sinds 1955 volhoudt en waarin Eco van 31 maart 1985 (en dus niet “sinds 1986”, zoals hij in de Inleiding beweert) tot 27 januari 2016, zijnde tot een drietal weken voor zijn overlijden, zijn rubriek had. Met uitzondering van Hoe speel je voor Indiaan, waarvan Eco in diezelfde inleiding zegt dat het “nooit eerder gepubliceerd [is]” en dat hij het “uit educatief oogpunt [heeft] geschreven voor (…) [zijn] kinderen toen die nog klein waren, hetgeen verklaart waarom er dingen instaan die voor elke volwassen bioscoopganger gesneden koek zijn.”

Ja en nee, zou ik wat dat laatste betreft zeggen: westerns, een genre dat het nog goed deed in Italië in de jaren dat hij zijn kinderen (Stefano en Carlotta) grootbracht (onder andere in de vorm van wat toen nog spaghettiwesterns heette), zijn nauwelijks nog een ding tegenwoordig, dus zullen jongere lezers misschien de clou niet meer mee hebben of minstens niet meer voor zich zien waarmee toenmalige kijkers geconfronteerd werden: de ongelooflijke clichés rond indianen, waarvan Eco in vijf korte stukken de vaakst voorkomende opnoemt. Met als excuus dat hij die indianen wil helpen: “Aangezien het lot van het Indianenras zo langzamerhand bezegeld lijkt, kan een jonge ambitieuze Indiaan de maatschappelijke ladder uitsluitend nog beklimmen door in een western te spelen. Met het oog hierop volgen nu enkele onontbeerlijke instructies die de jonge Indiaan in de gelegenheid stellen zich tijdens zijn verschillende vredes- en oorlogsdaden te profileren als ‘western-Indiaan’, ten einde op die manier een oplossing te bieden voor het probleem van de endemische beunhazerij binnen de desbetreffende beroepsgroep.” Wie zich wél nog het genre herinnert zoals het was, zal zich de beelden nog voor de geest kunnen halen en minstens glimlachen bij het lezen van Eco’s instructies. Wie dat niet meer doet, zou eigenlijk zo’n films moeten gaan opsnorren om zich van het gelijk van Eco te overtuigen (‘t is niet omdat iets grappig gebracht wordt dat het niet klopt, per slot van rekening).

En er is meer van dat: bij mij is het meer dan tien jaar geleden dat ik nog een faxtoestel gezien heb, maar een van de stukken van Eco handelt over de tijd dat die machines nog niet eens “ingeburgerd” waren, terwijl er ook nog zijn over bijvoorbeeld telegrammen – geleidelijk aan hun einde gekomen naarmate het internet opkwam -, douanes (iets waar we in de Europese Unie nog nauwelijks mee geconfronteerd worden), en Hoe vermijd je het gebruik van de draadloze telefoon, iets wat met trends rond onthaasting en dergelijke misschien wel weer een paar mensen aanspreekt, maar dat echt zo goed als niemand meer als een potentieel probleem zal ervaren (in tegendeel: géén draadloze telefoon hebben, wordt als een onoverkomelijke hindernis bekeken). Zelfs de vaststelling “Helaas geldt er voor de technologie één onontkoombare wet: als de meest revolutionaire uitvindingen voor iedereen toegankelijk worden, houden ze op toegankelijk te zijn”, lijkt geen hout meer te snijden.

Maar zelfs dan nog zijn die stukjes grappig, en dat ze grappig tot hilarisch zijn, is toch wel wat deze bundeling van How to’s als geheel het lezen meer dan waard maakt. Van Hoe word je schrijver van inleidingen van kunstcatalogi over Hoe eet je in een vliegtuig tot Hoe reageer je op bekende gezichten, om de titels van de andere tweeëndertig stukjes maar niet op te sommen. Omdat Eco zich een meester in het overdrijven toont, omdat hij tegelijkertijd heel erg tongue-in-cheek kan schrijven, maar ook omdat hij een bijzonder sterk observator is, wat toch wel de vereiste is om van dit soort stukjes werkelijk iets te maken. En, wat een verademing in deze tijden, omdat hij bij momenten – zelfs al schreef hij zijn columns voor een links blad – zéér politiek incorrect kan zijn (of toch politiek incorrect naar de normen van onze uiterst ‘correcte’ tijden). Bijvoorbeeld als hij het heeft over het personeel van een openbare bibliotheek: “Het gehele personeel moet behept zijn met lichamelijke gebreken, en wel omdat het de taak van een openbare instelling is werkgelegenheid te creëren voor burgers die gehandicapt zijn (momenteel wordt bekeken of een dergelijke eis ook gesteld kan worden aan het brandweerkorps). De ideale bibliothecaris moet in de eerste plaats mank lopen, zodat het oppakken van het aanvraagbriefje, het afdalen in en het terugkeren uit de kelders meer tijd in beslag neemt dan normaal. Bij het personeel dat tot taak heeft via een ladder naar de boekenplanken te klimmen die zich boven de acht meter bevinden moet de ontbrekende arm, om veiligheidsredenen, worden vervangen door een prothese in de vorm van een haak. Het personeel dat in het geheel geen bovenste ledematen heeft dient het boek af te geven door het tussen de tanden te houden (deze bepaling werkt in de hand dat er geen boeken in groot octavo worden afgegeven).” Of als het gaat om de trage werking van de administratie (in casu zijn langdurige gevecht om een verloren rijbewijs vervangen te zien): “We weten allemaal dat een lid van de Rode Brigades binnen een paar uur tientallen valse rijbewijzen kan vervaardigen, en dat terwijl het vervaardigen van een vals rijbewijs meer werk is dan het maken van een echt. Welnu, als we willen voorkomen dat de burger zonder rijbewijs ongure barretjes begint te frequenteren in de hoop met de Rode Brigades in contact te komen, is er maar één oplossing: spijtoptanten van de Rode Brigades te werk stellen op het bureau rijbewijzen. Zij beschikken over de zogeheten know-how, hebben veel vrije tijd, werken heeft zoals we weten een louterende functie, er komen in één klap een heleboel gevangeniscellen vrij, personen die door het gedwongen nietsdoen zouden kunnen terugvallen in gevaarlijke fantasieën van almachtigheid maken zich maatschappelijk nuttig en zowel de burger met vier wielen als de hond met zes poten wordt een dienst bewezen. Maar misschien is het al te simpel: volgens mij heeft een vreemde mogendheid in deze rijbewijzengeschiedenis een vinger in de pap.”

Al weet je niet bij álle stukken of er een effectieve basis in de werkelijkheid is. Dat de schrijver in Stockholm een gerookte zalm koopt, in plastic verpakt, die na een vliegreis in z’n Londens hotel in de minibar wil proppen, en vervolgens een hele hoop gedoe krijgt met de inhoud van die minibar en de rekening is ronduit hilarisch, maar kán best volkomen op fantasie berusten (al heb ik ook wel eens de inhoud van een minibar er uit gezet om er m’n zelf meegebrachte bier in te kunnen koud houden). Dat de schrijver volgens zijn berekeningen moet stoppen met roken om nog voldoende tijd over te houden om alle dingen te doen die hij moét doen, kan ook te maken hebben met een werkelijk ervaren probleem van tijdstekort, maar ‘t is hoe dan ook het feit dat hij het allemaal eens voorrekent dat van Hoe deel je de tijd in een leuk verhaaltje met een goede pointe maakt. Dat taxichauffeurs een volksstam apart zijn is duidelijk, maar de ervaringen met de Italiaanse, joodse, Duitse of Franse exemplaren hoef je niet allemaal aan den lijve ondervonden te hebben om er een – geslaagde – karikatuur van te kunnen schetsen: “Een taxichauffeur is iemand die de gehele dag, in onmin met andere automobilisten van de menselijke soort, door het stadsgewoel rijdt – een bezigheid die onherroepelijk tot een hartinfarct of tot zenuwtoevallen leidt. Dientengevolge is hij nerveus en haat hij elk antropomorf schepsel. Hetgeen de radical chic ertoe brengt te beweren dat taxichauffeurs allemaal fascisten zijn. Dat is niet waar, de taxichauffeur laat zich niet in met ideologische kwesties: hij haat vakbondsmanifestaties, en niet om hun kleur maar om het feit dat ze de boel ophouden. Hij zou er ook de pest aan hebben als de Hitlerjugend voorbijmarcheerde. Al wat hij vraagt is een daadkrachtige regering die alle particuliere autobezitters tegen de muur zet en een redelijke avondklok instelt, te weten van zes uur ‘s ochtends tot middernacht.”

Nu goed, ik kan nog wel een tijdje blijven citeren, maar eindig graag met iets dat mij rechtstreeks aansprak: Hoe rechtvaardig je je eigen bibliotheek. Een vraag waarop een deel van Eco’s antwoord luidt: “Velen die zich in dezelfde situatie bevinden als ik – dat wil zeggen dat ze een nogal uitgebreide bibliotheek bezitten; hetgeen in ons geval betekent dat je er, als je ons huis binnenkomt, niet omheen kunt, ook al omdat er niets anders is – worden op eenzelfde schokkende wijze met voor de hand liggend gedrag geconfronteerd. De bezoeker komt binnen en zegt: ‘Wat een hoop boeken! Heeft u die allemaal gelezen?’ Aanvankelijk dacht ik dat je aan deze woorden uitsluitend mensen kon herkennen die niet zo vertrouwd zijn met het boek en slechts gewend zijn aan een paar plankjes met vijf detectives en een meerdelige jeugdencyclopedie. Maar de ervaring heeft me geleerd dat ook mensen van wie je dat helemaal niet vermoedt dergelijke dingen zeggen. Wel kan gezegd worden dat het altijd gaat om mensen die een boekenplank beschouwen als een opbergplek voor gelezen boeken en die een bibliotheek niet beschouwen als een onontbeerlijk hulpmiddel bij het werk, maar daarmee zijn we er nog niet. Volgens mij raakt iedereen bij het zien van veel boeken vervuld van een angstig ontzag voor kennis en glijdt onherroepelijk af naar bovengenoemde vraag, waarin zijn gekweldheid en zijn schuldbewustzijn tot uitdrukking komen. Het punt is dat je op de opmerking: ‘U heeft altijd op alles een antwoord’ kunt reageren met een glimlachje en hooguit, als je vriendelijk wilt zijn, met ‘Leuk gevonden!’ Maar de vraag over de boeken dient beantwoord te worden, terwijl je kaaklijn verstrakt en straaltjes koud zweet je langs de ruggegraat lopen. Ooit bezigde ik het minachtende: ‘Ik heb er nog geen een van gelezen, waarom zou ik ze anders hier hebben staan?’ Maar dat is een gevaarlijk antwoord omdat het een evidente reactie uitlokt: ‘En de boeken die u wel heeft gelezen, waar staan die dan?’ Beter is het standaardantwoord van de etnomusicoloog Roberto Leydi: ‘En wel meer dan deze, mijnheer, heel wat meer,’ dat de tegenstander doet verstijven en in een staat van stomme bewondering onderdompelt. Maar ik vind het onbarmhartig en intimiderend. Ik ben nu overgestapt op de woorden: ‘Nee, dit zijn de boeken die ik deze maand nog moet lezen, de andere staan op de universiteit’, een antwoord dat enerzijds blijk geeft van een sublieme ergonomische strategie en de bezoeker er anderzijds toe aanzet zo snel mogelijk weer te vertrekken.”

Een andere mogelijkheid is uiteraard geen onuitgenodigde bezoekers binnen te laten. Da’s de mogelijkheid die ik al m’n hele leven gebruik. Als compensatie voor dat beetje ‘asociaal’ zijn – wie me zelf uitnodigt, hoeft ook niet verbaasd te zijn dat ik zeer geïnteresseerd ben in zijn bibliotheek (en me bij mezelf sterk verbaas als die geheel afwezig blijkt te zijn) – deel ik dan een paar keer per week een boekbespreking met mijn, aheum, talloze lezers. Daar heeft u meer aan, daar heb ik minder last van, en af en toe gaat u nog met een goede tip naar huis (zonder bij mij voor een gesloten deur gestaan te hebben). Zoals: zorgen dat u dat boek vindt (al dan niet in z’n volledige versie) en lezen maar.

Björn Roose

In quarantaine – Wladimir Maximow (boekbespreking door Björn Roose)

Ik zal allicht nooit meer een boek over een epidemie kunnen lezen zonder aan het compleet van de pot gerukte ‘beleid’ terug te denken dat bijna wereldwijd rond covid-19 werd gevoerd, een beleid dat ik – dat zeg ik met trots – zoveel mogelijk gesaboteerd en waar dat niet mogelijk genegeerd heb, een feit waaraan niemand in mijn nabije of verdere omgeving dood is gegaan, maar In quarantaine is ondanks de titel géén boek over een epidemie. “De Aziatische of Indische cholera” waarvan in het inleidende uittreksel uit “Het encyclopedisch woordenboek van F.A. Brockhaus en I.A. Jefron” sprake is, eist voor zover ik weet geen enkel slachtoffer aan boord van de trein waarin en waarrond zich dit boek afspeelt, maar is slechts de setting die de auteur heeft toegelaten een raamvertelling op te zetten waarbinnen zich een hele hoop andere verhalen afspelen. Een beetje zoals de Decamerone van Giovanni Boccacio dus, met dit verschil dat die hele hoop andere verhalen niet altijd verteld worden, maar ook soms meegemaakt door de passagiers van de vanaf de eerste pagina van het verhaal stilstaande trein.

Een hele hoop andere verhalen die losjes aaneengerijgd worden door het koppel bestaande uit de ik-figuur uit het eerste hoofdstuk, Boris, en Maria, een koppel dat op zijn beurt, net zoals de mensen rond het koppel, weer aaneengerijgd wordt door Ivan Ivanovitsj, een figuur die je nog het best kan omschrijven als een magiër, zij het een die niet loopt te pronken met zijn kunsten, maar alleen geïnteresseerd is in het eindresultaat ervan: “Wie is die man van onbestemde leeftijd, met dat onbestemde uiterlijk, die mij zo agressief maakt? Je zou hem voor een succesvolle lector kunnen houden, voor een zakenman of zelfs voor een middelmatige filmregisseur en pas als je hem aandachtig opneemt, begin je te begrijpen dat hij niets van dat alles is”, denkt Boris ergens in het tweede hoofdstuk, maar misschien is “filmregisseur” nog niet zo’n slechte benaming. Een “filmregisseur” die als een deus ex machina de personages toelaat te ontsnappen aan de dagdagelijkse werkelijkheid van het communisme, zelfs al doen de meesten van hen geen moeite om ver weg te geraken van de stilstaande trein die – mijn gedachten daarover zijn zoveel waard als die van een ander – mogelijk symbool staat voor datzelfde communisme dat even, gevangen in een (bad pun intended) cordon sanitaire, niet verder kan denderen. Een situatie die zelfs toelaat dat Boris zich verplaatst doorheen z’n bloedlijn vanaf de kerstening van Rusland tot bij zijn vader en zo terug tot bij zichzelf. Een kerstening die op haar manier dan weer doet denken aan de ‘bekering’ tot het communisme: “Ilja kon en wilde zich niet verzoenen met het idee dat men om zo iets onzinnigs als de eed van de vorst bij Korsoen in gemoede het geloof van zijn vaderen kon verzaken dat Rusland zo lange jaren had behoed voor rampspoed en invallen. Weliswaar had reeds voordien Vladimirs grootmoeder Olga zich omringd met profeten uit den vreemde, en zwakken en onverstandigen met het kruis en gebeden bewerkt, maar haar ijveren had geen noemenswaardige vruchten afgeworpen. Het gewone volk bleef zijn eeuwenlang beproefde toeverlaten trouw. Maar nu werden de afgoden daadwerkelijk bedreigd met een spoedige, onafwendbare ondergang (…)”. Een kerstening die begint met het absolute voornemen van genoemde Ilja om zich niet van het juiste pad te laten afbrengen, maar eindigt met zijn opname in de lijn van de Chramovs (zoiets als ‘Vanderkerke’) en het voortbrengen van nazaten die trouw de kerk en/of het regime dienen, waar ze kunnen zelfs een stevig duwtje in de rug geven.

Ook Ivan Ivanovitsj heeft bij momenten iets priesterlijks over zich, overigens, maar laat duidelijk zijn dat de in 1930 in Moskou geboren en in 1995 in Parijs (waar hij na de gebruikelijke opsluiting in een psychiatrische instelling heen mogen emigreren was) overleden dissident Maximow in dit oorspronkelijk in 1973 verschenen In quarantaine, ondanks een duidelijke voorliefde voor christelijke idealen geen onafgebroken pleidooi voor het échte christendom houdt. Met het personage Gersjenzon komt hij bijvoorbeeld al in het vijfde hoofdstuk in de typisch joods-russische subcultuur terecht, een subcultuur die ook bekend is van pakweg Fiddler on the roof, of toch van de verhalen van Solomon Naumovich Rabinovich waarop die musical gebaseerd was. En bij de daarbij horende humor: “Hebt u de film Chauffeurs van de duivel gezien? Zal ik u zeggen dat vergeleken met ons hun rit gewoon de Dans van de kleine zwaantjes was uit de opera de Notenkraker van de componisten Rimskij en Korsakov.” Als ik u moet wijzen op de fouten in die laatste zin, dan is die humor wellicht niet aan u besteed, maar neemt u dan in ieder geval van mij aan dat hij er wel degelijk is, net zoals de acteurs Oleg Jeltsov en Jeanne Kroetinskaja in de volgende wagon, of de oplichter Ljova Balykin in het daar weer op volgende hoofdstuk. Balykin, zijnde een oplichter die zich, ondanks zijn arrestaties en kampbelevenissen (“twee maanden later hielp ik reeds de staat het socialisme opbouwen in de bossen van Archangelsk”), thuis voelt in communistisch Rusland: “Zoals u misschien weet, geachte toehoorders, koestert ons grootse volk, onze opmerkelijke sovjetneushoorn, een uitzonderlijke hartstocht voor allerlei plannen en projecten. De Stille Oceaan leegpompen in de Atlantische of bijvoorbeeld gladiolen kweken binnen de poolcirkel, dat is eten en drinken voor hem, daaraan werkt hij met inzet van al zijn krachten. Niet het resultaat, maar het grandioze van het idee, de grootsheid van zijn taak brengt hem in vervoering. Terwijl er daar niet eens gras wil groeien! Gewoon werken is niets voor hem. Dat werk aan de basis vindt hij vervelend en langdradig. Hij tracht meteen, in één klap alles te krijgen. Daarom staat de loterij hier ook zo in aanzien. Voor zakelijke berekeningen is hij niet te porren, al dat gecijfer hangt hem de keel uit. Maar suiker uit zaagsel of diamant uit samengeperste koeiemest, ja dat is het! Daarin wil hij huilend van vreugde zijn bloedeigen geld steken en je dan nog bedanken voor het in hem gestelde vertrouwen. Hierop, op die kinderlijke poëzie van hem, had ik mijn berekeningen gebaseerd.”

Maar er is zoveel meer. Of beter: er zijn er zoveel meer. Personages, that is, maar ook wijze lessen. Over ervaring bijvoorbeeld: “Kennelijk is de bittere ervaring van één volk niet voldoende voor de mensheid. Laat iedereen in zijn geest zelf de herinnering aan zijn eigen slaafwording optekenen opdat niemand meer hetzij zelf in verleiding komt, hetzij zijn nakomelingen de wet wil voorschrijven.” Of over het belang van woorden: “(…) als corrector op de redactie zag ik een zetfout over het hoofd in een commentaar bij de redevoering van de leider op het 19^e partijcongres. In plaats van: ‘Zijn rede klonk als een dreigende waarschuwing aan de ophitsers van een nieuwe oorlog’ stond er ‘van de ophitsers’. Dit ene voorzetseltje heeft me heel wat jaren van mijn leven gekost.” Of, ten slotte, een les die revolutionaire zeloten nooit schijnen te leren: “Mensen als u zijn nodig zolang de strijd om de macht aan de gang is. Na de omwenteling bent u niet meer nodig, uw verleden zal de nieuwe bazen aan hun verplichtingen herinneren, en welke machthebber is zijn schuldeisers welgezind?”

Ik haal er slechts hier en daar wat uit, uit deze meer dan driehonderd bladzijden lange reis tussen “droom en werkelijkheid”, “delirium en realiteit” die Boris en Maria meemaken, een reis die hen beiden niet alleen door de trein, maar ook door de geschiedenis van Rusland brengt en ten slotte weer bij mekaar, maar dat belet niet dat het boek ook als geheel zeker de moeite van het lezen waard is.

Björn Roose

Pélléas en Mélisande – Maurice Maeterlinck (boekbespreking door Björn Roose)

Ik heb wel eens vaker boeken van Nobelprijswinnaars gelezen (in het bijzonder uiteraard van winnaars van de Nobelprijs voor Literatuur) en ze niet altijd even goed gevonden, maar met Pélléas en Mélisande van Maurice Maeterlinck was dat laatste geen overdreven zwaar risico: deze bij De Morgen-Bibliotheek Nobelprijs Literatuur uitgegeven editie, die ik over twee jaar heen las (een stuk op 31 december 2024, een stuk op 1 januari 2025), telt namelijk, Voorwoord van de vertaalster inbegrepen, amper negentig bladzijden, en da’s het soort omvang waarbij ik het nog wel volhoud tot het einde, zelfs al lijkt het boek nergens naar.

Wat ik overigens niet beweer. Net zomin als dat de Nobelprijs die Maeterlinck (een in het Frans schrijvende Vlaming, dus perfect om als ‘belg’ die Nobelprijs aan te geven) kreeg wat dan ook met dit werk te maken had, al deden ze bij De Morgen in 2002 niet erg hun best om enige illusies daaromtrent in de kiem te smoren. Niet dat Wikipedia een ten allen tijde betrouwbare bron van kennis is, maar de schrijvelaars daar beweren zelfs min of meer dat Maeterlinck die prijs te danken had aan zijn debuut als toneelauteur in 1889, La Princesse Maleine, en dat hij dus tussen dat jaar (waarin overigens ook zijn eerste dichtbundel verscheen, Serres chaudes) en 1911 niks produceerde dat méér het prijzen waard was: “In 1889 werd zijn toneeldebuut La Princesse Maleine geprezen door Octave Mirbeau, die recensies schreef voor Le Figaro, en zijn faam was meteen gemaakt. Voornamelijk door de impact van dit werk werd hij in 1911 bekroond met de Nobelprijs voor Literatuur (...)”.

Niks, dus ook niet Pélléas et Mélisande, het toneelstuk dat in 1892 het licht zag, zelfs al was de officiële uitleg van het Nobelprijscomité dat hij de prijs kreeg “als erkenning voor zijn veelzijdige literaire bezigheden en in het bijzonder voor zijn drama’s, die zich onderscheiden door een overvloed aan verbeelding en poëtische verfijndheid die, soms onder het mom van een sprookje, een grote bron van inspiratie zijn, terwijl ze tevens op mysterieuze wijze een beroep doen op de gevoelens van de lezer en diens verbeelding stimuleren”. Nu ga ik niet zeggen wat dit boekje bij mij stimuleerde, maar het bleek in ieder geval “een grote bron van inspiratie” voor een aantal artiesten. Claude Debussy maakte van het stuk zijn enige opera, Arnold Schönberg bouwde het om tot een symfonisch gedicht, William Wallace (de componist, niet de man die later tot Braveheart werd omgetoverd) maakte er een suite van, Gabriël Fauré (in 1898) en Jean Sibelius (in 1905) schreven er toneelmuziek voor, en onder andere Sarah Bernhardt (over wiens bestaan ik voor het eerst leerde door strips van Lucky Luke te lezen, ere wie ere toekomt) speelde het stuk (of toch een rol erin).

En toch is het zo saai als het groot is. “Jacht makend op een everzwijn verdwaalt prins Golaud in een woud, waar hij bij een bron de wonderschone, verlegen Mélisande ontmoet, prinses uit een vreemd land”, staat op de achterflap te lezen, gevolgd door “Hij neemt haar mee naar huis en trouwt met haar”. Zeer voorspelbaar tot op dat moment, maar dat wordt helaas niet minder: “Gelukkig wordt Mélisande niet, wel verliefd op de jongere broer van Golaud, Pélléas”. Waarna – dit is per slot van rekening een soortement klassiek drama – uiteraard alleen maar dit kan volgen: “Als Golaud erachter komt, wordt hij bevangen door jaloezie, en in een vlaag van woede doodt hij zijn jongere broer en verwondt Mélisande zo ernstig dat ook zij overlijdt.” Op Wikipedia kom je ook nog te weten dat Mélisande sterft op het kraambed, wat het allemaal nog wat dramatischer maakt, maar helaas niet interessanter. Een scène waarin Mélisande in gezelschap van Pélléas haar ring verliest in een bron ter illustratie:

Pélléas: “Wees toch voorzichtig! Wees voorzichtig! – ge zult in het water vallen! – Waar speelt ge mee?”

Mélisande: “Met de ring, die hij mij heeft gegeven…”

Pélléas: “Pas op; ge zult hem verliezen…”

Mélisande: “Neen, neen; ik ben zeker van mijn handen…”

Pélléas: “Speel toch zo niet boven een water, dat zo diep is…”

Mélisande: “Maar mijn handen beven niet.”

Pélléas: “Wat schittert die ring in de zon! – Werp hem toch zo niet in de hoogte…”

Mélisande: “O!…”

Pélléas: “Is hij gevallen…”

Mélisande: “Ja, hij is in het water gevallen!…”

Pélléas: “Waar is hij? Waar is hij?…”

Mélisande: “Ik zie hem zakken…”

Pélléas: “Ik geloof dat ik hem zie schitteren…”

Mélisande: “Mijn ring?”

Pélléas: “Ja, ja; daar beneden…”

Dat is toch een dialoog - later nog gevolgd door een soortgelijke waarin Mélisande Rapunzelgewijs haar haren uit een toren laat hangen en dan verschiet dat haar vrijer daar misbruik van maakt - die je na twee lijnen al tegensteekt? Een dialoog die strontvervelend én ergerniswekkend is? Een dialoog die de vertaalster, Ninette de Vries, ons, samen met de rest van dit toneelstuk best mocht bespaard hebben, zelfs al fabriceerde ze die dan al in 1892 (De Morgen vond het ook niet nodig naar een nieuwe vertaler op zoek te gaan) en voorzag ze die van een inleiding beginnend met deze hijgerige paragraaf: “De werken van den Belgischen schrijver, Maurice Maeterlinck, wiens naam als talentvol auteur gevestigd is geworden door het werk, waarmede hij als overwinnaar getreden is uit het strijdperk, ten vorigen jare in België geopend voor de hedendaagsche letterkundigen – ‘La Princesse Maleine’ – trokken mij, bij de lezing er van, zoozeer aan, dat de gedachte bij mij opkwam de vertaling er van te ondernemen, om zoodoende tot de verspreiding er van onder het Nederlandsch lezend publiek het mijne bij te dragen.” Een vertaalster die ook ín het stuk draken van zinnen produceerde als “Bij de twaalfde slag, schrikte het opeens, en loopt als een blinde tegen een boom”, “Maak de ogen toe en tracht wat te slapen”, “Neen, neen; ik wil niet dat ge je zo vermoeit”, of “Ik wist niet dat je zo schoon waart!”.

Kort samengevat: Pélléas en Mélisande is een boekje om snel weer te vergeten. En als er nog ooit eens een ‘belg’ de Nobelprijs voor Literatuur wint, kunnen we maar beter hopen dat hij niet uit hetzelfde vaatje zal tappen als Maurice Maeterlinck.

Björn Roose

Duin – Frank Herbert (boekbespreking door Björn Roose)

Behalve dat Duin (of Dune, zoals het in het Engels heet) voor zover ik me kan herinneren het boek met de kortste titel is dat ik ooit besprak, moet ik aan het begin van deze – vermoed ik op dit moment – korte bespreking nog een paar dingen melden.

Ten eerste: ik heb noch Denis Villeuneuves Dune noch diens Dune: Part Two gezien en heb ook geen neiging daarin verandering te brengen. Niet omdat ik tegen het idee an sich ben, maar omdat er ná Duin, achteraf vaak Duin – Eerste boek genoemd, nog vijf sequels komen: Duin Messias, Kinderen van Duin, God-Keizer op Duin, Ketters van Duin en Duin Kapittel. Ik heb geen van die vervolgverhalen gelezen, maar wie dit eerste boek gelezen heeft – eventueel met inbegrip van de Aanhangsels over De ecologie van Duin, De godsdienst van Duin, de beweegredenen en doelstellingen van de Bene Gesserit, de bloemlezing uit de Edele Geslachten, en Termen van het keizerrijk -, weet ook dat dat boek niet het hele verhaal bevat. En als ik niet het hele verhaal gelezen heb, dan wil ik de film niet zien, om de eenvoudige reden dat de film vaak, op z’n zachtst gezegd, een ánder verhaal vertelt dan het boek en ik mijn lezing van het boek (of in casu de boeken) niet wil laten beïnvloeden door het zien van de film (in casu de films).

Ten tweede: ik laat voorlopig even de genoemde vervolgverhalen liggen waar ze liggen. Onder andere omdat ik het derde boek op dit moment nog niet in mijn bezit heb en niet van plan ben daar haast mee te maken. De andere vijf boeken zijn ergens in 2015, dus een aantal jaren vóór de hernieuwde hype (met behalve de reeds genoemde films ook strips en videospelletjes) rond het verhaal begon, samen in mijn bezit gekomen, dat ene boek zal er ook nog wel eens in komen. Voor u, als lezer van boekbesprekingen, heeft dat alvast het voordeel dat u niet overvoerd raakt met mijn vertelsels over deze zanderige verhalen.

Ten derde: ik heb géén plannen om, zelfs niet als ze toevallig op mijn weg zouden komen, de boeken van Brian Herbert, zoon van Frank, te kopen. Zoals ik ook al meegaf bij mijn bespreking van Reisdoel: menselijk brein van Isaac Asimov heeft zoon Brian immers een imperiumpje opgebouwd op de faam van zijn vader door samen met een andere science-fictionschrijver, Kevin J. Anderson, eerst drie prequels op diens Dune-serie te fabriceren, dan nóg eens drie die veel eerder in de tijd gesitueerd zijn, dan nog eens een stuk of zes boeken (ik ben de tel ergens kwijt geraakt) die zogezegd tussen de verschillende boeken van zijn vader in te situeren zijn, en dan opnieuw drie prequels, wat ‘s mans goed recht is, maar mij tot de – mogelijk voorbarige – conclusie leidt dat de ‘commerce’ het al lang overgenomen heeft van de kwaliteit. Ik volg in de stripwereld ook wel een paar series die overgegaan zijn naar andere tekenaars en/of andere scenaristen, maar ook daar haak ik van af als ik het sop niet meer de kolen waard vind, en strips nemen minder plaats in beslag dan boeken.

Ten slotte: ik lees wel eens vaker science fiction en kan, omdat het toch een beetje een niche is, niet nalaten om het werk van de ene te vergelijken of minstens in verband te brengen met het werk van de andere. Ik noemde hierboven al Isaac Asimov, toch wel mijn favoriet onder de science-fictionauteurs, wiens Foundation-trilogie ik eerder besprak, en vergelijken met zijn werk ligt eigenlijk voor de hand. Tim O’Reilly, onder andere bekend van het bedenken van de term ‘Web 2.0’, maar in 1981 ook schrijver van een monografie over Frank Herbert (zijn eerste boek, trouwens) vond dat in ieder geval óók. Hij zei dat Dune “duidelijk een commentaar op de Foundation-trilogie” was, waarbij “Herbert gekeken had naar dezelfde denkbeeldige situatie die Asimovs klassieker uitlokte – de ondergang van een galactisch imperium”, maar dan met “andere vooraannames” en “radicaal andere conclusies”. “The twist he has introduced into Dune is that the Mule, not the Foundation, is his hero”, voegt O’Reilly daar nog aan toe, waarmee kenners van de Foundation-serie (of zelfs alleen maar van de trilogie, want Asimov heeft zelf voor een hele serie prequels en sequels op die trilogie gezorgd) zich meteen een beeld kunnen vormen van het hoofdpersonage van dit eerste boek, Paul Atreides. Een hoofdpersonage dat mij dan weer deed denken aan bepaalde figuren uit Het veelkleurig land van Julian May (van wie ik altijd gedacht heb dat het een man was, maar die bij opzoekingswerk voor deze bespreking een vrouw bleek te zijn), ook al een science-fictionserie (bestaande uit vier delen, maar gevolgd door nog eens vijf onder een andere noemer), al was die laatste (als ik me dat goed herinner, want het is vele jaren geleden – van lang voor ik boekbesprekingen schreef – dat ik ze gelezen heb) volgens mij duisterder qua inslag dan Duin.

Waarmee ik toch zo’n beetje de langste inleiding tot een vermoedelijk korte boekbespreking ooit moet geschreven hebben. Wat niet erg is omdat ik over de inhoud van dit boek nauwelijks ga uitweiden. Met enige moeite zou ik die dan ook samen kunnen vatten als: ‘Hertog krijgt gebied van keizer, maar keizer spant op de achtergrond samen met de voormalige leenheer om hem dat gebied terug af te nemen, en slaagt daar ook in. De zoon van de hertog lukt het echter om samen met zijn moeder te ontsnappen, hij sluit zich aan bij een bende outlaws, en kan samen met hen zijn wettig erfgoed terug veroveren.’ Een beetje kort door de bocht uiteraard, maar het geeft toch aardig weer wat er in die ietsje meer dan vijfhonderd bladzijden gebeurt en het wijst ook op een duidelijk verschil met de verhalen van Asimov: hertogen en tutti quanti zijn wel degelijk spelers in dit verhaal, en ze gaan mekaar ook nog te lijf met zwaarden, pijlen, enzovoort. Wat niet belet dat ze - als het “Gilde” dat toestaat - zich met ruimteschepen verplaatsen van de ene planeet naar de andere, zichzelf, voertuigen en gebouwen kunnen uitrusten met een soort van elektronische schilden, machientjes hebben om, bijvoorbeeld, zichzelf een beetje te helpen leviteren, en vrij massaal aan de drugs zijn (het belang dat de keizer in de planeet Duin schept, is dan ook het daar kunnen vinden van die drugs, specie genaamd). Een beetje een eigenaardige mix dus, maar wel een die prima werkt.

Voeg daar de uit een halve bij mekaar gefantaseerde bibliotheek gehaalde citaten van Prinses Irulan (dochter van de reeds genoemde keizer) aan toe, mensen die met je gedachten kunnen knoeien, wat fraaie beelden van de woestijn, monsterlijke wormen, een stam die een godsdienst aanhangt die ergens het midden houdt tussen zen-boeddhisme en islam (inclusief sharia en shaitan), en een stukje wetenschap over ecologie-terravorming, en je hebt een werkzaam recept voor wat een pracht van een avonturenverhaal kan worden en dat ook simpelweg is. Bad guys zijn bij Frank Herbert echt bad, good guys zijn niet echt good, de filosofie zit minder over het verhaal verspreid dan bij elk van Asimovs verhalen het geval is (al was Frank Herbert filosofisch zeker een interessant figuur en zijn er zelfs critici te vinden die hem enig gedram op dat gebied verwijten), maar als een regisseur iets aannemelijks weet te maken van de gedachtenprocessen van de “mentats”, van Paul en van zijn moeder Jessica (en het aannemelijk verfilmen van gedachtenprocessen lijkt een van de moeilijkste zaken in de filmwereld), dan is alvast dit eerste boek uit de serie met de moderne technische middelen (en genoeg financiële middelen) perfect verfilmbaar (al kan het dan nog steeds een gedrocht worden als de tv-serie rond de Foundation).

Een boek dat goed is voor een vele uren durende ontsnapping naar een ander universum dus.

Björn Roose

Het Oog van Mikhaël Eikhart – Paul Duribreux (boekbespreking door Björn Roose)

Lang geleden dat ik nog eens een gesigneerd exemplaar van een boek gelezen heb, maar met voorliggend Het Oog van Mikhaël Eikhart kón dat simpelweg niet anders. Zoals immers op de laatste pagina van dit in 1991 bij Uitgeverij De Roerdomp verschenen boekje staat: “Alle exemplaren van deze éénmalige uitgave werden gesigneerd door de auteur”. Of die “éénmalige uitgave” ook wijder verspreid raakte dan onder het honderdvijftigtal intekenaars dat in de pagina’s daarvoor vermeld werd onder de – vanzelfsprekende – titel Lijst der intekenaars kan ik helaas niet zeggen, maar feit is dat het boekje, dat daarnaast toch nog een zeventigtal bladzijden bevat, uiteindelijk bij mij terechtkwam.

Inclusief overigens het viertal illustraties van de hand van ene Klaartje Cornelis (mij verder onbekend), wat toch niet vanzelfsprekend is aangezien die illustraties telkens op een verder leeg blad gedrukt werden, wat het uitsnijden en eventueel inkaderen ervan (een fenomeen waarvan ik wel eens de gevolgen heb gezien) had mogelijk gemaakt. Zeker omdat de illustraties ook op zich zouden kunnen staan en niet in een doordeweekse stijl zijn neergezet.

Enfin, we moeten het maar eens over de rest van het boek hebben. Dat is niet geschreven door Gaston Duribreux, naast schrijver ook hotelier, maar door een van diens zonen, Paul, naast hotelier ook schrijver, wat enigszins spijtig is gezien het feit dat ik over Paul bijlange niet zoveel informatie vind als over Gaston. Veel verder dan een vermelding bij Gaston Duribreux dat Paul “overigens ook een viertal romans [schreef]: Schimmen uit het verdronken land (1981) – Een dam in de tijd (1982) – Het Virus van de Letherivier (1987) – Het Oog van Mikhaël Eikhart (1991)”, kwam ik bij mijn opzoekingen niet.

Zo’n beetje zoals hoofdpersonage Arent op het einde van deze “roman” (als je zo’n dun boekje wel een “roman” kan noemen) niet veel verder gekomen is (in tegendeel zelfs, hij is helemaal nergens gekomen). Een klassiek gegeven in de magisch-realistische literatuur waartoe dit boekje mijns inziens gerekend kan worden. Wie louter de uitleg over de “Naamkeuze” op het einde van dit werkje (ook nog eens twee bladzijden) leest, kan overigens al tot die vaststelling komen: “Thal” van “Thalassa – De zee in al haar uitgestrektheid. De ruimte. Lucht en adem.”; “Lug”, “een grote maar een marginale godheid”; “Io”, “in de Griekse mythologie priesteres en geliefde van Zeus”; “Mikhaël”, zoals de aartsengel; en “Eikhart”, zoals – voor wie het nog niet door had – in “Meester Eckhart”, “een van de grootste Westerse mystiekers”.

Het Oog van Mikhaël Eikhart is dus een enigszins mystiek verhaal, een uitgebreide uitstap voorbij de grenzen van ons dagelijkse leven, aan de hand van een personage dat op zijn beurt de grenzen van zijn dagelijkse leven oversteekt, met helaas een lullig einde. Een uitstap in wat Guy De Maertelaere misschien Gwenved zou genoemd hebben, de blanke wereld, “een ander land, helemaal van Thal doortrokken en van Lug doorstoofd, een witte wereld”. Een wereld die je niet zomaar bereikt, uiteraard, want anders zou dit niet eens een verhaal van een zeventigtal bladzijden geworden zijn. “De heersers laten ons met betrekkelijke rust, maar we moeten ons niet te veel ongewone vragen stellen, en zeker niet naar de landsgrenzen optrekken! Er zijn ook allerlei subtiele organisaties die ons stil houden, of onze verlangens afleiden, bewust of onbewust. De meeste mensen voelen zich daar niet zo slecht bij. We leven een grijs maar tamelijk gemakkelijk bestaan. Hier en daar zijn er toch nog die weg willen, die niet genoeg hebben aan de goed doorvoede welstand en de genoegens van dit landje. Ze moeten voorzichtig zijn. Niet voor de heersers, want die grijpen zelden rechtstreeks in, wél voor hun medeburgers. Ze zouden in instellingen kunnen verdwijnen. Dat is logisch: ze kunnen zich niet aanpassen, ze zijn onaangepasten, dus abnormaal… De meeste mensen zijn het erover eens dat ze eigenlijk vervelende eenden zijn. Lastposten!” Soit, niet het eerste verhaal met dat Leitmotiv dat ik lees, net zomin als het nieuw is dat een keer al die anderen aan de kant gezet zijn het ergste nog moet komen: de ‘vervelende eend’ krijgt het met zichzelf, met zijn ‘innerlijke demonen’, met zijn gemakszucht, enzovoort, aan de stok.

Dit is niet het soort boek waar ik nog méér over kan vertellen dan dit, helaas, maar het is wel het soort boek dat me doet twijfelen of ik het wil houden of niet. Ik hou van magisch-realistische verhalen, kan me best vinden in wat filosofisch escapisme, maar de spoeling is wat dun, zelfs al is er – het fijne daarvan zoekt u desgewenst zelf maar uit – een heel kanaal van.

Björn Roose

De verhalen – Hubert Lampo (boekbespreking door Björn Roose)

Ik dacht even met de deur in huis te vallen, maar neem – zoals Lampo dat in De verhalen zelf ook maar al te vaak doet – toch maar een uitgebreide aanloop. Een aanloop waarin ik u, o lezer, er wil op wijzen dat Hubert Lampo niet te verwarren valt met Jan Lampo (althans niet als persoon), zijn zoon, van wie ik begin 2024 óók al een verhalenbundel besprak, genaamd Blauwe duivels en enige andere verhalen. Een aanloop ook waarin ik u, o lezer (ik bespaar vandaag op aanspreekvormen), er wil op wijzen dat ik ondanks het feit dat ik tot op heden nog maar één boek van vader Lampo besprak, zijnde De Vingerafdrukken van Brahma, nog wel een hele serie andere boeken van de man op mijn boekenplanken heb staan. Na dit De verhalen krijg ik vroeg of laat – tenzij ik de pijp aan Maarten geef voor ik weer eens wat van Lampo uit mijn rekken haal – immers ook nog De ruiter op de wolken, De komst van Joachim Stiller (wellicht zijn bekendste werk), De goden moeten hun getal hebben, De elfenkoningin, De verdwaalde carnavalsvierder, De zwanen van Stonehenge, Hélène Defraye, Hermione betrapt, Het graalboek, Terugkeer naar Atlantis, én Terug naar Stonehenge te verteren, wat – vrees ik – niet alleen omwille van het ‘volume’ van een aantal van die boeken (eentje van zevenhonderd bladzijden, eentje van zeshonderd, eentje van vierhonderd, een tweetal van driehonderdvijftig, en dan nog wat dunnere exemplaren), maar ook vanwege de stijl van de auteur wel eens een beproeving zou kunnen worden voor mijn literaire spijsvertering.

“(…) vrees ik”, schreef ik, want, eerlijk is eerlijk, hoe hard ‘s mans stijl mij ook op de zenuwen werkt, dat is naarmate ik vorderde in de verhalen verminderd. Enerzijds door gewenning, vermoed ik, want deze in 1987 bij Meulenhoff uitgegeven bundel is, zoals een aantal van de hierboven genoemde boeken, zo’n driehonderdvijftig bladzijden dik, dus de lezer heeft tijd om de stijl te leren negeren, maar anderzijds ook omdat de stijl doorheen het boek geleidelijk lijkt te evolueren. Van de enorme geblaseerdheid van Regen en gaslicht tot de min of meer aanvaardbare dialoog van Het kind moet een naam krijgen (voor het eerst gepubliceerd in 1975): je merkt dat er tussenin een aantal jaren verstreken zijn. Een dertigtal om precies te zijn, al heeft auteur Lampo alleen de verhalen in het eerste deel, Dochters van Lemurië, van een jaartal voorzien (het jaartal waarin hij ze geschreven heeft, neem ik aan).

Het eerste deel, inderdaad, met daarin behalve Regen en gaslicht ook nog De geliefden van Falun, Cauda met Irène, Idomeneia en de kentaur, De geboorte van een God, en De Madonna van Nedermunster, de verhalen die – voor de kenners – oorspronkelijk verschenen in een in 1964 gepubliceerde bundeling, (eveneens) Dochters van Lemurië getiteld. Het tweede deel bestaat dus logischerwijs uit de verhalen die eerder opgenomen werden in een andere bundel, net zoals dit deel De engel en de juke-box genoemd, en bevattende Marie-Rose-Marie, De zoon van meneer Davidson, Clarissa en de poesen, en (ik heb de volgorde bewust even omgedraaid om er een clou van te kunnen maken)… De engel en de juke-box. Het derde deel ten slotte bevat alléén maar Het kind moet een naam krijgen, al werd dat óók al eerder opgenomen in een ander boek, De neus van Cleopatra. Het is me niet duidelijk of daarmee álle verhalen (of toch kortverhalen, of, zoals het op de achterflap staat, “het langere korte verhaal”) van Hubert Lampo in dit boek gebundeld zijn, maar alleen al gezien het feit dat er in 1988 nog een boek met de titel De man die onderdook en andere verhalen verscheen en in 1992 de verhalenbundel Schemertijdmuziek, zijn er later minstens nog een aantal geschreven of wísten ze bij Meulenhoff dat ze met de waarheid een loopje aan het nemen waren toen ze op de achterflap lieten vallen dat het om “Lampo’s verzamelde verhalen” zou gaan.

Nu ja, ik gun Lampo (in 2006 overleden) én Meulenhoff (nog in leven) het voordeel van de twijfel wat dat betreft en houd het verder bij de bespreking van de verhalen die in deze bundel werden opgenomen. Verhalen van wisselende kwaliteit en bepaalde constanten, ook los van het stilistische element (“De regen maakte me rustiger en na een poos week het ellendige gevoel voor een vlakke kalmte, olieachtig als de stilte van het water op een onweerachtige avond”; “Het bleef geen vaag gevoel van gestalteloze vertrouwdheid, zoals ons dat wel meer overkomt, doch het was een geheimzinnige zekerheid, overtuigend en overweldigend, ofschoon elk aanknopingspunt mij ontbrak”). Bepaalde constanten die duidelijk maken dat het ook met betrekking tot Hubert Lampo (die daar niet alleen in staat) géén goed idee is te veel van zijn verhalen na mekaar te lezen: als – ik ga de term verder niet meer gebruiken – magisch-realist moet hij het namelijk eerder hebben van de sfeeropbouw dan van de plot (die plot stelt dan ook vaak niet al te veel voor en de ontknoping zie je bijna even vaak van een uur ver komen), en die sfeeropbouw streeft Lampo maar al te dikwijls na met dezelfde bouwstenen. Ik ga niet zeggen dat er in ál zijn verhalen gaslantaarns zitten, maar hun aanwezigheid blijft heus niet beperkt tot Regen en gaslicht, zelfs als hij daarin zijn verteller laat zeggen: “Denk niet dat ik me zit aan te stellen als ik almaardoor over regen en gaslantarens praat.” Ik ga niet beweren dat er in elk van zijn verhalen een mist hangt, maar helder zicht is er toch vaak niet, en de mist accordeert wel leuk met de gaslantarens. Net zoals de, al dan niet afgelegen, herbergen, waar een of andere schoonheid de plak zwaait en de verteller zijn kluts inruilt voor een glas alcohol. Ik zou niet dúrven beweren dat elke vrouw waarop een van zijn hoofdpersonages verliefd is of ooit was ‘asblond’ is, maar veel meer varianten (“Voor variaties heeft onze generatie wel wat tijd nodig.”) dan “haast Skandinavische blondheid”, “zilverblonde haren”, en “verrukkelijk blond, misschien wel Venetiaans blond” duiken er toch niet op in de tot literatuur omgesmede tienerfantasieën van Lampo (ik had er óók zo’n, ik kan het weten). En dat ál die vrouwen grijze ogen hebben (soms “grijs als een gesluierde voorjaarshemel, waarachter men de aanwezigheid van de zon blijft bevroeden”, soms ‘zeegrijs’) die op bepaalde momenten purper schijnen (soms ook “ondoorgrondelijk purper” of “teer paars”), met “ongemeen lange wimpers”, heb ik me al evenmin ingebeeld. “Het kon natuurlijk ook een meisje uit een boek van Hubert Lampo zijn”, schrijft diezelfde in De engel en de juke-box, een verhaal waarin hij de draak steekt met “magisch-realisten” en zijn stijl heeft ingeruild voor iets wat min of meer hardboiled moet klinken, maar desalniettemin is ook die “engel” weer van datzelfde type (net zoals zijn vertellers overigens, die maar al te vaak schrijvers, journalisten, geschiedkundigen of priesters zijn, eventueel een combinatie daarvan).

Maar goed, ‘t is niet allemaal voorspelbaarheid (in bijvoorbeeld Marie-Rose-Marie al meteen van in de titel zelfs – ja, het gaat over tweelingzussen met, onder andere, verwisselbare namen) en herhaling wat de klok slaat. In Idomeneia en de kentaur laat Lampo zich beslist niet alleen van zijn grappige kant zien als hij het heeft over “verwijfde schandveulens die ons, kentaurinnen, een gruwel en een belediging zijn”, maar bijvoorbeeld ook als hij zegt dat “de tijd (…) voor hem stil [viel], in strijd met alle filosofische opvattingen, die alsnog slechts sporadisch aan het relativiteitsbegrip toe waren”, al is het dan weer twijfelachtig of “een kleed, haast doorschijnend wit, versierd met gouden borduursel à la grecque” in deze context grappig bedoeld is.

En dan is er ook nog De geboorte van een God, natuurlijk. Een verhaal van zo’n veertig bladzijden dat uiteindelijk minder in de magisch-realistische sfeer zit dan in die van de – al gaat het dan over archeologen - science fiction (geen dromen, geen mist, geen gaslantarens, zelfs geen blonde vrouwen met grijze ogen, wél een tijdreiziger) en dat ontegenzeggelijk aangenaam om lezen is (er hoeft niet eens een stijl genegeerd te worden), van een goede clou werd voorzien, én lijkt te kloppen als een bus (aannemend dat je door de tijd kan reizen, natuurlijk, zelfs al is het onvrijwillig en is er geen weg terug: “Dit was niet meer mijn tijd. Dit was een wereld die misschien al duizenden jaren tot het verleden, ik bedoelde: tot mijn verleden behoorde.”), waarmee het mijns inziens het beste verhaal van deze hele bundel is.

Toegegeven, ook Het kind moet een naam krijgen heeft een leuke clou – al weet je dan meteen van bij de titel dat de clou in die naam zal zitten -, en in De Madonna van Nedermunster wordt gezellig uitgeweid over heidendom en Bosschiaanse taferelen, terwijl er verder in elk verhaal wel iets zit dat je als lezer zou willen bewaren, maar die veertig bladzijden die De geboorte van een God beslaat en die splinters uit de andere verhalen maken de ruimte die dit boek in mijn kasten inneemt niet goed. Bezorg mij dat ene verhaal in een aparte uitgave en ik ruil deze “verzamelde verhalen” er graag voor in.

Björn Roose

Dover – Frank Liedel (boekbespreking door Björn Roose)

Ik besprak al twee keer eerder een boek van Frank Liedel, of toch een boekje, want het kortere werk schijnt ‘s mans specialiteit geweest te zijn: De krant uit Santa Fé (in november 2023) en De late zaligheid van Mon De Cocker (in juni 2024). Dat laatste had voor mij niet gehoeven, maar met het eerste presteerde de in 2012 overleden auteur (die overigens van zichzelf Leo Van Assche heette) toch iets wat bij boekjes uitgegeven bij De Clauwaert zelden gebeurt: na lezing verwees ik het niet naar de zolder.

Wat het met Dover, voorliggend werkje uit 1984, zou worden, wist ik nog niet toen ik aan de bespreking ervan begon, maar het verdict luidt uiteindelijk dat het mooi geschreven is, maar inhoudelijk toch niet sterk genoeg om er een centimeter plaats voor te laten in mijn kasten. En dat ondanks de warme aanbeveling op de achterflap: “In deze even ascetische als bewongen (sic) novelle wordt, zoals vaak bij Liedel, het wel en wee van twee tot drie generaties in één verhaal samengeperst. Steeds speelt de tegenstelling tussen burgerlijk fatsoen en de drang naar vrijheid en de volheid van de liefde een fundamentele rol. Alweer zijn er de vrouw als enigma en de verwijdering tussen vrouw en man, het verschalen en het fossileren (haast letterlijk) van hun liefde. Seks zonder liefde blijkt een gruwel. Nooit voordien heeft Frank Liedel het ongrijpbare en het abstrakte van het verschijnsel leven dermate pregnant behandeld (…) Deze novelle heeft een even gave als ingenieuze struktuur. Met een ritme dat volkomen past bij het verhaal, is ze een parel van adekwate bouw en navolgbare schrijfkunst – net een gepolijste steen, tussen hemel en water”.

Veel blabla, mijns inziens, maar goed, de blabla is dan ook afkomstig van René Turkry, zelf ook auteur (zij het een die al twintig jaar voor Liedel het tijdelijke met het eeuwige verwisselde), aan wie Liedel… dit negentig bladzijden dikke boekje opdroeg. Waarom is niet meteen duidelijk, misschien zaten ze samen in een kajakvereniging, het hoofdpersonage brengt in ieder geval het plan tot uitvoering om zijn frustraties uit te roeien (bad pun intended) door met een kajak Het Kanaal over te steken en in Dover te landen. Iets waar ík niet aan zou beginnen, maar zelfs al is míjn kajak dan ‘maar’ een vlakwaterexemplaar, enige sympathie voor wie daadwerkelijk zo’n tochtje zou maken heb ik wel.

En ik weet niet of Liedel ooit zelf gekajakt heeft, maar als hij zijn hoofdpersonage Prinsen de zee laat opvaren met “een rode Pavel Boone Pullman” getuigt hij toch wel van enige kennis ter zake. Het had “Bone” moeten wezen in plaats van “Boone”, naar de Sloveense kajakker Pavel Bone, maar na enig zoekwerk ben ik er wel in geslaagd het merk dat ergens op het einde van de jaren 1970 of begin van de jaren 1980 zijn laatste adem uitblies, op te sporen. Gumotex, de Tsjechische fabrikant waarbij ik mijn opblaasbare kajak kocht, was er toen ook al en maakt volgens mij ook zeer goede spullen, maar ik zou er toch de zee niet mee proberen over te steken. Zelfs niet als ik gefrustreerd zou zijn.

“Zeventien uren zal ik nodig hebben”, denkt Prinsen. “Dat heb ik berekend. In de duisternis ben ik verloren. Daarom moet ik wegvaren om vijf uur; dan kan ik in de schemering aankomen.” Ik ben in Hongarije wel eens een ‘berg’ opgewandeld om een uur of vier in de namiddag (volgens mijn vriendin is alles van minder dan duizend meter hoogte sowieso niet meer dan een heuvel, dus schrijf ik ‘berg’ met aanhalingstekens) met het gedacht dat ik dan ruim vóór de schemering terug beneden zou zijn, om dan vervolgens halverwege die berg te verdwalen, uiteindelijk de weg terug te vinden, ondanks het gevorderde uur toch verder door te trekken naar de top, en van daar langs ‘de kortste weg’ (dus ook de gevaarlijkste), ná het invallen van de schemering, terug naar beneden te gaan (volg de elektriciteitsmasten, die maken geen omwegen), maar min of meer vaste grond onder m’n voeten vind ik in het donker toch een aanvaardbaar risico, wat ik van een laagje hard plastic op zee niet zou durven beweren. Nog los van het feit dat een vos of een wilde kat tegenkomen me ook minder eigenaardig lijkt dan wat Prinsen daar ergens halverwege tussen het continent en Engeland ontmoet: “Ik neem de staaflantaren en veeg de kaart schoon als dertig meter vóór de Moonraker [zoals hij zijn kajak gedoopt heeft, noot van mij] een zandbank oprijst. Die zandbank doet dat zo snel dat het water van haar rug gutst, zo snel dat het geen zandbank kan zijn. Dat maakt op mij een diepe indruk. ‘Leila rov,’ zeg ik, wat zoveel als ‘goede nacht’ moet betekenen in het Hebreeuws en ik weet helemaal niet waarom ik precies die taal uitkies, want ik kan die wens uitdrukken in zeven talen, wat natuurlijk geen prestatie is, en op de duikboot van Russische makelijk (sic) wordt mijn groet zeker op een grimlach onthaald. Ik lig stil. Waarom zou dat nu een Rus zijn? Holland heeft ook duikboten, om maar één land te noemen. En daar liggen we dan. Ik kijk naar de duikboot; ik denk dat de duikboot naar mij kijkt. Dat geeft een ongelooflijk griezelig gevoel. Dan gaat hij heel zachtjes onder. Ik paddel achteruit, want voor zuiging ben ik bang. Maar de Rus doet het heel diskreet, zonder remous. Ik mag wel van de Strohl afblijven, want door mijn hoofd buitelen rare gedachten. Nu schrijft de Rus in zijn logboek: ‘Drie uur twaalf: zot in kano.’”

Een “zot in kano” die niet zo goed is met namen, denk ik dan. Want “Strohl” moet uiteraard “Stroh” wezen, al lijkt ook dát me geen aanrader als je de weg wil vinden op zee. Of als je, al was het dan maar de bemanning van een al dan niet Russische duikboot, de mensen een deftige “goede nacht” wil wensen. Want “Leila rov” is dronkemansgelal. In tegenstelling tot ‘Lilah tov’ wat, mits correct uitgesproken, wél ‘goedenacht’ betekent. Ach wat, als het een ‘Hollandse’ duikboot was – in die jaren beschikten de Nederlanders over, ik verzin dat niet, de Zeehond, de Potvis, de Tonijn, de Zwaardvis, en de Tijgerhaai (de Dolfijn werd in 1982 uit dienst gehaald al bleef ie wel in reserve tot in 1985) – zullen ze wellicht gedacht hebben: ‘Drie uur twaalf: een belg in een kano’.

Björn Roose

Geen asiel voor legioensoldaten – Per Olov Enquist (boekbespreking door Björn Roose)

Geen asiel voor legioensoldaten van Per Olov Enquist stond in mijn boekenkasten gewijd aan fictie. Niet omwille van wat er op de achterflap van het boek, in Nederlandse vertaling uitgegeven bij De Boekerij in een mij onbekend jaar (in het Zweeds verscheen het in 1968), stond, maar omwille van de vermelding “roman” op de voorpagina en de daar onder staande aanprijzing “bekroond met de Scandinavische litteratuurprijs en de Zweedse staatsprijs”. De auteur houdt overigens ook vol dat het om een roman gaat, maar behalve het gedaas over zijn zijdelings deelname aan een of andere Amerikaanse civil rights-mars en de pagina’s die hij vult met twijfels over z’n motivering is dat absoluut niet het geval. Geen asiel voor legioensoldaten is niet eens geromantiseerde geschiedenis of geschiedkundige fictie of hoe je het ook wil noemen, het is een meer dan driehonderd bladzijden lang verslag van een episode in de Zweedse geschiedenis die hij zelf in één bladzijde vertelt op pagina elf (om er dan dus vervolgens nog eens driehonderd bladzijden lang over door te gaan). Het is dan ook volkomen terecht dat Enquist in zijn Voorwoord het volgende schrijft: “Dit is een roman over de uitlevering van de Balten, maar indien de benaming ‘roman’ iemand stotend voorkomt, kan deze ook vervangen worden door ‘reportage’ of ‘boek’. Ik heb getracht me tot in de kleinste en meest onbeduidende details exact aan de werkelijkheid te houden: heb ik gefaald, dan berust dit eerder op onvermogen dan op mijn goede wil. De gebeurtenissen die beschreven worden hebben echt plaatsgevonden, de personen die in dit boek voorkomen, leven of hebben geleefd, al ben ik in veel gevallen genoodzaakt geweest hen of anderen te beschermen door gefingeerde initialen te gebruiken.”

Geen “roman” dus, maar wel een boek “over de uitlevering van de Balten”, een geschiedenis die mogelijk nu nog een belletje zal doen rinkelen in Zweden (of dat weer zou mogen doen nu “de Balten” weer een rol spelen in de geschiedenis, de Duitsers op een of andere manier de ‘good guys’ zijn geworden en de Russen terug hun rol van ‘bad guys’ zijn opgedrongen), maar dat bij mij niét deed en dus bij u wellicht óók niet. Een geschiedenis die, en ik citeer de reeds eerder genoemde bladzijde elf, hier op neerkomt:

“In de eerste twee weken van mei 1945 gingen in verband met de vrede een groot aantal Duitse militairen naar Zweden. Ze kwamen vooral uit het oosten, omdat ze onder geen omstandigheid bereid waren zich als krijgsgevangenen aan de Russen over te geven. Ze kwamen van de Baltische staten, in de eerste plaats van de vooruitgeschoven Koerlandlinie in Letland, maar ze kwamen ook van Danzig. Ze waren ongeveer 3000 in getal, en ze werden onmiddellijk geïnterneerd. Onder hen bevond zich een vrij klein aantal Balten, dat deels vrijwillig dienst genomen had in het Duitse leger, deels geronseld was.

De Baltische legioensoldaten kwamen van twee kanten, van Koerland gingen ze naar de oostkant van Gotland, en van Danzig via Bornholm naar Ystad. Er was er maar één, die per vliegtuig kwam. Hij landde in de buurt van Malmö en pleegde acht maanden later zelfmoord op de kade van Trelleborg. In totaal waren het 167 man, waarvan 7 Esten, 11 Litouwers en 149 Letten. Ze droegen allen de Duitse uniform.

Zij die op Gotland aankwamen werden in een kamp ondergebracht, vlak bij Hvadhem, ze werden begin oktober via Rinkaby naar Bökeberg gevoerd en twee weken later naar Ränneslätt. In november deelde de regering mee, dat ze allen aan de Russen uitgeleverd zouden worden. De geïnterneerden protesteerden toen door in hongerstaking te gaan, sommigen pleegden zelfs zelfmoord, hetgeen tot gevolg had dat de uitlevering uitgesteld werd tot januari 1946. De 25ste januari 1946 werden deze Baltische soldaten aan de Sovjetunie uitgeleverd. De groep was toen tot 146 man geslonken. Het schip dat hen wegvoerde heette de ‘Beloostrov’. De 21 man die niet uitgeleverd werden waren óf dood, zwaar gewond en ziek òf veel te zwak om vervoerd te kunnen worden; enigen waren om andere redenen vrijgelaten.

De tijd dat ze in Zweden verbleven omvat in totaal acht maanden. Dat is de hele historie in het kort.

De situatie, die we voorlopig ‘de Baltenkwestie’ kunnen noemen, ontstaat evenwel niet in mei 1945, maar veel vroeger. De situatie spitst zich echter in de herfst van 1945 toe, bereikt een schijnbaar hoogtepunt in november van dat jaar en nog een tweede in januari 1946. Vanzelfsprekend houdt de ontwikkeling daar niet op, want in 1968 bestaat en verandert ze nog steeds.”

De Baltenkwestie is dus, voor wie enigszins bekend is met de geschiedenis van het Oostfront, niet uniek. Andrey Andreyevich Vlasov bijvoorbeeld, die als generaal van het Rode Leger zijn troepen leidde in de Slag om Moskou en later door de Duitse vijand gevangen nomen werd bij Leningrad maar in gevangenschap besloot zijn jas te keren en met de Duitsers tegen de Sovjets te vechten, werd met hulp van de Verenigde Staten gevangengenomen door de Sovjet-Unie en na een geheim ‘proces’ opgehangen, en hij was beslist niet de enige, maar hij was wél een Rus. Het aantal niet-Russen dat door de o zo democratische Geallieerden of de o zo neutrale landen als Zweden werd uitgeleverd aan een dictatuur (want dat was de Sovjet-Unie in de eerste plaats) waarvan met zekerheid kon gezegd worden dat ze er minstens naar alle waarschijnlijkheid nooit meer uit zouden terugkeren en die hen wellicht niet fair zou behandelen was echter ook groot – onder andere Kozakken werden door de geallieerden naar de Sovjet-Unie gestuurd, al verzetten die zich daar onder andere in het Oostenrijkse Linz zwaar tegen - en hún uitlevering kon nooit worden goedgepraat. Althans niet volgens mij. Terwijl net uitzoeken of dat wél kon het doel leek van dit zeer gedetailleerde werk van Enquist.

Ik ga u dus niet lastig vallen met allerlei historische ‘details’ om precies die reden: wie zoekt naar een stok om de hond mee te slaan, vindt die altijd wel, maar ik ben simpelweg van oordeel dat de hond niet moest geslagen worden. We kunnen wat op en af praten over oorlogsmisdadigers, maar laat ons wel wezen (en dat blijkt ook uit dit uitgebreide verslag van Enquist): de meeste mensen in Duits uniform waren simpelweg geen oorlogsmisdadigers. En degenen die dat wél waren, konden ook voor de rechtbank gebracht worden in andere landen, bijvoorbeeld in de landen waar ze heen gevlucht waren. Bovendien is ballingschap voor het overgrote deel van de mensen, of ze nu in Duits uniform gevochten hebben of niet, óók een straf. Dat ze nooit meer naar huis gekund hadden, was voor deze “legioensoldaten”, die – zoals veel Vlamingen – gemeend hadden dat ze hun land en volk verdedigden tegen de communisten door aan de zijde te vechten van de nationaal-socialisten (zoals we nu met z’n allen aangemoedigd worden de kant te kiezen van Oekraïense neo-nazimilities in hun strijd tegen de, wederom, stoute Ruski’s), op lange termijn wellicht zelfs zo onoverkomelijk geworden dat ze zich misschien vrijwillig overgegeven hadden aan de Sovjets.

Dat er onder de burgers, die wél in Zweden mochten blijven overigens mogelijk échte oorlogsmisdadigers zaten, wordt in dit boek een paar keer vermeld (“onder hen waren een stuk of wat evidente oorlogsmisdadigers, die van Russische zijde steeds aangevallen werden”), maar speelde klaarblijkelijk geen rol in de beslissing die de ene Zweedse regering nam en de volgende trouw uitvoerde. Feiten deden er niet zo veel toe, schuld ook niet, de Sovjets hadden het gevraagd, en de uitlevering werd hoogstens goedgepraat door te stellen dat het toch immoreel zou zijn (stel je voor) om pakweg Franse ‘collaborateurs’ uit te wijzen naar Frankrijk, maar Baltische niet naar de Baltische landen (die op dat moment – ondanks het vooroorlogse en ‘oorlogse’ verzet van vele Balten – integraal deel gaan uitmaken waren van de Sovjet-Unie): “Hij verklaarde, dat er totaal geen reden was de rechtspleging van de Sovjetunie te wantrouwen, en dat het onbeschaamd was de Sovjet als iets anders te beschouwen dan een rechtsstaat. Hij verklaarde bovendien dat hij in de meningen die hij nu had horen verkondigen gemeend had speculaties te bespeuren over een zekere kloof tussen oost en west bij de geallieerden. Zulke speculaties achtte hij onnodig. Hij verklaarde dat er geen aanleiding bestond juist de Sovjetunie te desavoueren, of te veronderstellen dat de Sovjetunie een barbaarse staat was.”

En dat alles nog los van het feit dat het zogenaamd neutrale Zweden óók boter op het hoofd had: “In 1938 werden de visumbepalingen nog meer verscherpt. Duitse Joden hadden sinds de 5de oktober 1938 een rode J in hun pas staan. Op 27 oktober 1938 deelde het Departement van Buitenlandse Zaken in een circulaire mee, dat personen met een J in hun pas in principe geen vergunning konden krijgen om het land binnen te komen, ‘tenzij de betreffende Zweedse overheid na ingesteld onderzoek gronden aanwezig vond om deze personen op te nemen.’ En men vervolgde: ‘Zodra men weifelt, mag er geen stempel in een pas gegeven worden zonder toestemming van het Departement van Buitenlandse Zaken.’ In de herfst van 1941 werden de restricties iets minder zwaar, er bestond ook niet meer zoveel risico, aangezien het de Joden die in het Duitse rijk woonden toen al belet werd het land te verlaten.” Dat een land dat op die manier meegeholpen heeft aan een volkerenmoord mensen gaat uitwijzen die in negenennegentig procent van de gevallen niet eens één jood hadden kwaad gedaan, is toch wel bijzonder... immoreel.

Ik bespaar u de verdere details, ook wat bijvoorbeeld de dossiers van de individuele gevangenen betreft (in zoverre er van dossiers sprake was), of de verschillende kampen waarin ze in Zweden zaten, of het eten en het drinken, of de onderlinge strijd om het leiderschap, of de verschillende zelfmoorden en zelfmoordpogingen (onder andere door een potlood van vijftien centimeter door een oog naar binnen te rammen), of de rol van de kerk in Zweden (ook tijdens de oorlog), enzovoort. Enquist is daar allemaal zéér uitgebreid op ingegaan in dit boek en wie echt het naaldje van het draadje wil weten, kan dit boek maar beter lezen. Maar een paar dingen tekende ik toch aan als bijzonder (en daar reken ik het tweetal keer dat “gravida” is blijven staan in plaats van de vertaling daarvan, zijnde ‘zwanger’, niet toe) en wil ik ook nog meegeven.

Over de Duitse geïnterneerden: “Het Duitse deel van het kamp Ränneslätt werd, naar mate de zomer voortschreed steeds meer een staat in de staat. De Duitsers werd een grote mate van vrijheid gelaten in het kamp, zij organiseerden zelf hun interne toestanden, schiepen op grond van het oude gezag een nauwgezet functionerende, militaire discipline die ongelooflijk hard was. De oorlog was afgelopen, de legers verdwenen zoetjesaan en over Europa viel die eerste zomer een zekere moeheid, maar in Ränneslätt in Zweden was nog een laatste rest van dat minutieus werkende, volmaakte Duitse oorlogsapparaat te vinden, met al zijn ceremonieën, met zijn eis van absolute gehoorzaamheid met zijn militaire hiërarchie en voor alles met zijn nog geheel intacte en onbeschadigde ideologische basisvlak. Daar hadden de elitesoldaten zich verzameld, nog in het bezit van hun oude vitaliteit, zij waren niet verslagen, zij organiseerden hun wereld met ongehoorde preciesheid. De Zweedse officieren praatten vaak vol verbazing hierover, en ook met een zekere mate van bewondering: Hoe deze fractie van het Duitse leger zelfs in de afzondering van de gevangenschap zich snel herstelde, en zijn oude vormen weer tot leven riep.” Wat zich zelfs uitte in de hongerstaking die volgde op die van de Balten: “De Duitsers waren later in hongerstaking gegaan dan de Balten, maar ze hadden het effectiever gedaan door geen water te drinken. Hun toestand was, volgens uitspraken van de artsen, ‘erger dan die van de Balten’.”

Maar ook, om te eindigen, over de Russen: “De Russen waren ‘de erfvijand’, die met stereotiepe hardnekkigheid altijd weer in het debat terugkeerde, om de Russen moest al dat geld voor de defensie besteed worden.” Waarbij elke gelijkenis met 2025 uiteraard louter op toeval gebaseerd is.

“Alle uitgeleverde Letten op vier na schijnen in augustus 1946 vrijgelaten te zijn. De winter brachten ze in vrijheid door. Begin april 1947 werd een groep van de uitgeleverden opnieuw gearresteerd. In een reeks van processen tijdens het voorjaar, de zomer en de herfst van 1947 werden ze ervan beschuldigd oorlogsmisdadigers te zijn en veroordeeld tot verschillende gevangenisstraffen, en in één geval tot de doodstraf (…) 18 Letten kwamen in strafkampen terecht. Als men de 9 twijfelgevallen er bij optelt wordt het aantal 27. Het ligt vermoedelijk iets lager. Rekening houdend met mogelijke vergissingen en naar boven afrondend kan men zeggen dat het totale aantal gestrafte Letten onder de 30 bleef”, voeg ik hier eerlijkheidshalve aan toe. “En zij die niet gestraft werden? Zij die op een dag in augustus vrij kwamen, en die later nooit meer in een kamp zouden zitten? Hoe is het met hen gegaan? Zij waren toch in de meerderheid. De niet-gestraften. Was er voor hen een andere straf dan de straf? Ze kwamen al spoedig tot de ontdekking dat ze in een door de oorlog zwaar gehavend land gekomen waren, dat daar een grote behoefte aan werkkrachten bestond en dat ze niet werkeloos hoefden te zijn. Maar ze zouden ook ontdekken dat ook hun vrijheid haar grenzen had, dat de sporen van de Zweedse tijd en de jaren dat ze als legioensoldaten dienst gedaan hadden, niet zo gemakkelijk uit te wissen waren. Ze ontdekten al gauw dat ze door de overheid getolereerd werden, dat ze in vrijheid mochten leven en werken, maar ook niet veel meer. De universiteiten waren voor hen gesloten, er was geen mogelijkheid voor hen om een betere opleiding te krijgen en opklimmen tot zelfstandige leidende functies was feitelijk onmogelijk. Werken, dat mochten ze, ze kregen loon net als de anderen, maar de echt gekwalificeerde posten bleven buiten hun bereik. Ze vonden dat zij de negers van de sovjetmaatschappij waren, die wel hun vrijheid hadden, maar tegelijkertijd binnen onzichtbare muren gehouden werden. ‘Wij werden als tweederangsmensen beschouwd, niet als anderen. Niet zo goede mensen als anderen. Niet zo goede vaderlanders als de anderen. Wij kregen het slechtste werk te doen, wij kregen niet de baantjes die het slechtst betaald werden, maar baantjes die sociaal gezien niet begeerd werden en die geen prestige verleenden. Iets slechtere woningen. Iets langere wachttijden.’ De informaties hieromtrent zijn gebaseerd op getuigenissen van velen, en men kan ze als volkomen waar beschouwen. Deze periode heeft een begin en een eind. Ze eindigde met de dood van Stalin: er kwam een totale en bijna ogenblikkelijke verandering. Velen van de jongeren onder de uitgeleverde legioensoldaten begonnen in dat jaar hun studie aan de universiteit. ‘Een week nadat we bericht gekregen hadden dat Stalin dood was, heb ik een verzoek ingediend om toegelaten te worden tot de universiteit. En nu ging het opeens wél. Toen begreep ik dat er een verandering ingetreden was.’” Een verandering die desondanks geen vrijheid betekende, want het IJzeren Gordijn bleef slechts langs één kant mensendoorlatend.

Björn Roose

Drang – François Schuiten & Adam Roberts (boekbespreking door Björn Roose)

De laatste keer dat ik een strip besproken heb, was dat er ook al een waarvan François Schuiten de tekenaar was, zijnde Brussel, hoofdstad der dromen. De liefhebbers van strips zullen dit werk echter niet terugvinden op het nochtans zeer volledige Stripinfo, en dat wellicht om de reden die ik daarvoor ook opgaf in mijn bespreking van Brussel, hoofdstad der dromen: het is geen strip.

Een beetje verwarrend misschien, maar ik leg het u kort uit: strips zijn niet aan zo heel veel conventies onderworpen (in tegenstelling allicht tot wat degene wiens kennis van het medium beperkt is gebleven tot de typische ‘mannekesboekskes” wel eens kan denken), maar ze zijn géén reeks illustraties bij een verhaal. Zelfs ten tijde van de eerste vormen ervan in ons taalgebied, Bulletje en Bonestaak bijvoorbeeld (verschenen van 1922 tot 1937 in de Nederlandse kranten Het Volk en Voorwaarts), vormde de tekst een aanvulling, een onderschrift bij de tekeningen, niet andersom. Bij Brussel, hoofdstad der dromen is duidelijk dat dat niet zo is, bij voorliggend Drang eveneens. Met dat verschil dat de aard van Brussel, hoofdstad der dromen een heel andere is dan die van Drang: Brussel, hoofdstad der dromen vormt een soort historisch overzicht van de stad, een aantal bekende gebouwen, politici, architecten, telkens geïllustreerd door Schuiten, met in het grootste deel van de gevallen tekeningen die er al waren voor er begonnen werd aan het boek; Drang is een (fictie)verhaal, het klassieke materiaal waarvan strips gemaakt worden, waarbij Schuiten een aantal grote en kleine illustraties verzorgde. In beide boeken zit flink wat tekst (in Brussel, hoofdstad der dromen eerlijk gezegd meer dan in Drang), maar in het geval van Drang kon die volledig omgezet zijn in beeld, en dus een beeldverhaal (strip) geworden zijn, terwijl dat bij Brussel, hoofdstad der dromen niet kon. De stripliefhebber, ik bijvoorbeeld, heeft dus bij voorbaat al meer redenen om teleurgesteld te zijn over Drang dan over Brussel, hoofdstad der dromen.

Ja maar, kon die stripliefhebber na Brussel, hoofdstad der dromen, verschenen in 2021, van Schuiten dan nog wel een ‘échte’ strip verwachten? Heeft die stripliefhebber zichzelf met zijn verwachtingen niet enigszins bij de neus genomen? Nee. In 2022 werkte Schuiten namelijk nog wél een album af van het tweeluik Aquarica van Benoît Sokal, waaraan hij als scenarist meewerkte (Sokal stierf voor het tweede album af was, Schuiten nam het over). Z’n laatste exploot als striptekenaar weliswaar, want het (voorlopig?) laatste album dat in de serie Duistere Steden verscheen (een serie die Schuiten samen met vaste scenarist Benoît Peeters zijn grootste faam opleverde) was óók al geen klassiek stripverhaal meer: De terugkeer van Kapitein Nemo, uitgegeven bij Casterman in 2023, bestond voor het grootste deel uit paginagrootte tekeningen, de tekst van Peeters stond naast of onder die tekeningen, een totaal ander concept dan dat van alle vorige albums in de serie.

En toch is er ook tussen De terugkeer van Kapitein Nemo en Drang een groot verschil. Ten eerste overheersen, qua ingenomen plaats en qua belang, in De terugkeer van Kapitein Nemo de tekeningen de tekst. Je hebt ergens de indruk (‘t is een indruk, geen feit) dat Peeters de teksten heeft moeten schrijven als illustratie bij de tekeningen, niet omgekeerd. Als stripliefhebber en fan van het grafische werk van Schuiten – want Schuiten heeft een heel aparte stijl – kan je daar mee leven, al is het maar omdat je het gevoel hebt dat je bij het ontbreken van dit album in je collectie vooral die mooie tekeningen van Schuiten zou gemist hebben, zelfs al kan het verhaal je niet schelen. Ten tweede zijn álle tekeningen in De terugkeer van Kapitein Nemo gemaakt in de ‘klassieke’ stijl van Schuiten (een stijl die ik nog het best kan omschrijven als etsend). In Drang daarentegen kán het zijn (ik heb het niet nageteld) dat er meer ruimte aan de illustraties is besteed dan aan het geschreven verhaal, maar de tekeningen voélen als illustraties, niet als het belangrijkste deel van het werk, en een zeer belangrijk aandeel van die illustraties is niét gemaakt in de stijl die ik van Schuiten gewoon ben, een stijl die doorgaans aangewend wordt voor de covers van strips, een stijl die eerder op schilderen dan op tekenen lijkt neer te komen. Niks mis mee an sich, maar terwijl dat overgaan naar schilderen (ik neem aan dat het dat is) bijvoorbeeld bij Hermann Huppen (bekend van Jeremiah) geleidelijk is gegaan (al heeft het de leesbaarheid van zijn werk niet bevorderd), is dat in één keer de standaard geworden in dit werk. Het is dan ook eerder in de kleinere illustraties dat je meteen de hand van Schuiten herkent dan in de grotere, al zouden kenners van De Duistere Steden wellicht ook in een totaal andere teken/schilderstijl de hand van Schuiten vermoeden bij het zien van (naast de kleuren, want de kleuren zijn óók duidelijk de zijne) het onderwerp van die grotere illustraties: lichtelijk krankjorume architectuur overheerst. In die mate zelfs dat wat die architectuur omringt op zich weer grotendeels illustratief lijkt te zijn. Schuiten, zoon van twee architecten, heeft zich duidelijk mogen laten gaan wat dat betreft, terwijl de schrijver van het verhaal Adam Roberts ín dat verhaal door de band genomen niet erg ver gekomen is met de beschrijving ván die architectuur.

Zo bekeken had Roberts wellicht Schuiten nodig om zijn verhaal enig belang te bezorgen, want dat verhaal stelt op zich weinig voor: veel mensen op de wereld voelen een drang (vandaar de titel) om bestaande dingen af te breken en er nieuwe ‘architectuur’ mee op te bouwen, iets wat als vanzelf lukt onder de leiding van ingenieurs met hetzelfde probleem; die mensen worden getolereerd maar binnen de perken gehouden door de overheden; een paar van die mensen worden in het bijzonder gevolgd in het verhaal; hun verhaallijnen komen (grotendeels, doch niet allemaal) samen op het einde van het verhaal; en dan krijg je de verklaring voor dat alles. Nee dus, dan krijg je die verklaring niet. De Luzhin-machine die mogelijk de creaties tot leven moet brengen, en waarvan de naam, neem ik aan, misschien een verwijzing is naar het boek De verdediging van Vladimir Nabokov (in het Russisch Zashchita Luzhina, ofte ‘De Luzhinverdediging’, geheten), doet iéts, maar wat dat ‘iets’ nu precies is, wordt geenszins duidelijk, al is er sprake van buitenaardsen, contact, en dat soort dingen. Vaag gedoe dus, net zoals het einde van de voornoemde roman van Nabokov.

Als het kortverhaal Drang (in het Engels The Compelled getiteld en in 2020, het jaar waarin Schuiten en Roberts kennelijk aan dit album begonnen, gepubliceerd) tekenend moet zijn voor het eerdere en latere werk van de Engelse auteur Roberts, dan heb ik alvast niet de neiging er verder naar op zoek te gaan. Hij werd drie keer genomineerd voor de Arthur C. Clarke Award – science fiction is het genre waarin hij actief is -, maar won hem klaarblijkelijk nooit. Dat deed hij wel met de BSFA Award for Best Novel en de John W. Campbell Memorial Award, telkens voor zijn in 2012 gepubliceerde verhaal Jack Glass, maar zelfs al had hij alle prijzen gewonnen die er te winnen zijn, is Drang/The Compelled géén aanbeveling.

Ach, misschien is dat alles ook de reden waarom Drang bij Dargaud verscheen. Op een paar albums na die in het begin van Schuitens carrière door de Nederlandse uitgeverij Arboris (onder andere bekend van het helaas al lang ter ziele gegane stripblad Titanic) gepubliceerd werden, werd immers élk werk van Schuiten door Casterman uitgegeven. Behalve dít dus. Misschien had Casterman wel iets van: het moet zoveel gaan kosten als een doorsnee roman (38 euro bij Standaard Boekhandel), maar valt als kortverhaal niet als dusdanig te slijten, en in de tekeningen zijn eigenlijk alleen maar de oude fans van Schuiten geïnteresseerd, laat ons de eer maar aan een ander laten?

Björn Roose

Weekend in augustus – Dries Janssen (boekbespreking door Björn Roose)

Weekend in augustus van Dries Janssen, uitgegeven in 1960 bij Boekengilde De Clauwaert v.z.w., is amper zestig bladzijden dik, dus heeft u er wellicht niet eens een weekend voor nodig om het uit te lezen. Ik las het in ieder geval op één avond uit, waarna ik ook nog begon aan een ander boek.

Weinig zinnig dus dat ik u zou bezig houden met een lange boekbespreking, maar ik geef u inleidend toch graag mee – al is het maar omdat ik over deze auteur wél wat info vond – dat Janssen geboren werd in 1925, overleed in 1998, en tussendoor, aldus Schrijversgewijs, onder andere een “veelzijdig auteur van gedichten, verhalen, luisterspelen, novellen, romans, bloemlezingen, monografieën, bundels met aforismen en recensies” was, terwijl hij ook nog “vertalingen van politieke essays, monografieën over steden en streken (Amsterdam, Friesland…) en ander journalistiek dagwerk” leverde, naast dito werk inzake luisterspelen, onder veelvuldige pseudoniemen als André Martin, Felix Culpa, Jan van den Dries, Axel Meerkoet en Maarten van Eisden. Niet dat hij daarmee niet voldoende te doen had, neem ik aan, maar vanaf de jaren 1950 was hij bovendien regisseur-omroeper bij wat toen nog BRT 2 heette, deed hij iets bij uitgeverij Heideland, figureerde hij als hoofdredacteur bij Jet Magazine, en werd hij achtereenvolgens secretaris en voorzitter van de Vereniging van Limburgse Auteurs. Als hij inderdaad “de meest onderschatte auteur van Limburg” genoemd werd, kan dat kortom niet aan zijn gebrek aan activiteit gelegen hebben, iets wat zich ook laat bewijzen door de hoeveelheid van zijn literaire productie: voorliggend Weekend in augustus was het vijfde werk(je) van zijn hand, daarna zouden er nog zo’n dertig boeken volgen, waaronder een monografie van Alfons Jeurissen, van wie ik eerder Heikleuters besprak, en Jos Vandeloo, wiens Het gevaar ik in oktober 2024 voor de tweede keer in een jaar of veertig las en vervolgens eveneens besprak.

Soit, ik geef het u maar even mee omdat ik verder niks van de achterflap ga citeren (daar staat immers niks op) en ik u ook niet zo héél veel over het verhaal kan meegeven omdat een verhaal van die lengte wel zeer snel helemaal weggegeven is. Laat ons het er maar op houden dat het begint met een hoofdpersonage dat zich per ongeluk heeft opgesloten in zijn eigen kelder, terwijl zijn vrouw net voor het weekend van huis is, en eindigt met zijn vrouw die nadat hij zich uit die kelder heeft kunnen bevrijden onverwacht vroeg thuiskomt. Na dat laatste komt nog zo het een en ander, en in dat ‘een en ander’ zit de ontknoping, maar helaas ook een portie mierzoete romantiek, wat me – vind ik zelf toch – ontslaat van verdere commentaar daarop.

Tenzij dan de commentaar dat die mierzoete romantiek totaal niet is wat je verwacht na het lezen van de eerste twintig bladzijden. Die eerste twintig bladzijden neigen dan ook simpelweg naar slapstick. De volgende twintig op hun beurt naar drama. Van de hoop dat alles sag reg kom, blijft na die volgende twintig bladzijden niks meer over. Alles sal sleg kom, lijkt vóór de finale eerder van toepassing. Al heb je bij dat alles toch niet echt medelijden met het hoofdpersonage. Poets wederom poets is niet echt te veel voor een vent die als hij het weekend niet in zijn kelder had doorgebracht het weekend bij een andere vrouw zou hebben gespendeerd: “Begin trouwens maar eens te vertellen dat dit hele weekend, dat zoveel beloofde, uitsluitend in de war is gestuurd door een kelderdeur die achter je hielen in het slot is gevallen. Begin dat vooral maar eens uit te leggen aan een vrouw, die uren en uren vruchteloos op je heeft gewacht, misschien naar je heeft verlangd. Begin dat vooral maar eens uit te leggen aan een vrouw, die niet je eigen vrouw is.” Echt geloofwaardig wordt het dan toch niet als die vent zich vervolgens alleen al bij de gedachte dat zijn vrouw eveneens een buitenechtelijke relatie heeft razend kwaad maakt. Iets wat die vent voor zichzelf ook erkent: “En ik roep, ik schreeuw, ik deklameer, ik verwijt haar alle dingen, die ik door een dom toeval daartoe verhinderd zelf niet heb kunnen doen. Net alsof een andere man dan ik zwaarwichtige zinnen zonder inhoud door de woonkamer slingert.”

Als studie van de tweezakkigheid van mensen zouden die tweede twintig bladzijden dus wel kunnen tellen. Maar, zoals gezegd, ze passen slecht bij de eerste twintig, en de laatste vijf zijn er echt te veel aan. De – u zag het al aankomen – Wiedergutmachung maakt het boek niet goed. Té veel verhaal op te weinig bladzijden, te veel stemmingswisselingen om er echt in te kunnen en willen volgen.

Björn Roose