Reisdoel: menselijk brein – Isaac Asimov (boekbespreking door Björn Roose)

“Dr. Isaac Asimov, Amerikaans biochemicus van Russische oorsprong, is ontegensprekelijk de grootmeester van het moderne science fiction-verhaal. Zijn Reisdoel : menselijk brein is een ongemeen boeiende en originele bestseller die niet alleen werd bekroond door The World Science Fiction Convention, maar ook werd verfilmd onder de titel ‘Fantastic Voyage’.” Dat lees ik op de binnenflap van deze in 1976 bij D.A.P. Reinaert Uitgaven uitgebrachte vertaling (van de hand van Ruud Löbler), maar dat lijkt niet helemaal te kloppen. Voorafgaand aan het verhaal en net onder de toch wel grappige opdracht (“Opgedragen aan Mark en Marcia die anders mijn arm uit het lid gedraaid zouden hebben”) valt namelijk dít te lezen: “Dit verhaal, in boekvorm verschenen en ook reeds verfilmd, heeft verscheidene geestelijke vaders die allen op velerlei wijze aan de huidige versie het hunne hebben bijgedragen. Voor ons allemaal was het een opgave die langdurige en moeizame arbeid vergde en ons voortdurend voor problemen plaatste, maar het was ook, mag ik wel zeggen, een taak die ons grote voldoening en vreugde heeft verschaft. Toen Jay L. Bixby en ik ons oorspronkelijk verhaal schreven, konden wij niet bevroeden waar dat toe zou leiden of wat er uit zou groeien onder de handen van rijkelijk met verbeeldingskracht en kunstenaarschap begiftigde mannen – Saul David, de filmproducent; Richard Fleischer, de regisseur wiens inventieve geest fantasie tot werkelijkheid maakt; Harry Kleiner, die het filmscenario schreef; Dale Hennesy, de artistieke leider, zelf kunstschilder van klasse; en de artsen en geleerden die ons zoveel van hun tijd en kennis hebben afgestaan. En ten slotte Isaac Asimov, die met zijn pen en groot talent vorm en authenticiteit wist te geven aan dit fantastisch samengaan van feiten en fictie.” Getekend: Otto Klement.

Euh… hoe zit dat nu? Wel, zo: Moraviër Otto Klement - vóór 1933 in Berlijn actief als agent voor theater- en filmacteurs, in 1936 producent van twee Engelse films (A Woman Alone en The Amazing Quest of Ernest Bliss), en vanaf 1941 in de Verenigde Staten te vinden (waar hij in 1948 de verfilming van Triumphbogen van Erich Maria Remarque, van wie ik vorig jaar nog Drie kameraden besprak, produceerde) – en Amerikaan Jerome ‘Jay’ L. Bixby (vanaf 1949 auteur van een berg science-fictionkortverhalen en westerns, plus scripts die onder andere in The Twilight Zone-serie en Star Trek gebruikt werden) schreven inderdaad samen het verhaal waarop de film Fantastic Voyage gebaseerd werd. Richard Fleischer, die in de jaren 1980 nog (om het maar bij iets héél bekend te houden) Conan the Destroyer (het vervolg op Conan the Barbarian) en Red Sonja (het vervolg daar weer op) voor zijn rekening zou nemen, zat effectief in de regisseursstoel, en Saul David (die in 1976 de film Logan’s Run, waarvan later een serie werd gemaakt – o, jeugdherinneringen -, zou draaien) was producer van dienst. Harry Kleiner, van wie ik me nog de jaren-tachtigfilms Extreme Prejudice en Red Heat kan herinneren, tekende verantwoordelijk voor de screenplay. Maar Isaac Asimov… was in dit verhaal ei zo na niet opgedoken.

Toen Bantam Books, de uitgeverij waarvoor Saul David van 1950 tot 1960 gewerkt had, de rechten had gekocht om van de film een boek te maken (van verhaal naar film naar boek, volgt u nog?), trok die uitgeverij namelijk wel naar Asimov om dat werk voor zijn rekening te nemen, maar die weigerde. Hij vond het “Hackwork (…) Beneath my dignity”. Enig aandringen van de uitgever, wellicht vergezeld van een verhoging van de prijs, konden hem in april 1965 – toen de productie van de film al een tijdje bezig was – echter alsnog overhalen het scenario te lezen. Waarna Asimov nog steeds niet helemaal aan boord was: los van het feit dat de kern van het verhaal rond miniaturisatie draaide (iets wat volgens hem als biochemicus fysiek onmogelijk was) zat het scenario zijns inziens ook nog tjokvol gaten. Hij vroeg dus permissie om het boek te schrijven zoals híj het voor zich zag en kreeg die. Gevolg daarvan was onder andere dat die miniaturisatie véél beter uitgewerkt werd dan in het filmscenario, dat er aandacht besteed werd aan de effecten die die miniaturisatie op de tijd zou hebben, en… dat er geen losse eindjes, in casu (daar kom ik straks nog op terug) het wrak van de Proteus en het lijk van de saboteur, achter zouden blijven. Asimov begon uiteindelijk op 31 mei 1965 aan het schrijven van het boek en was daarmee klaar op 23 juli van datzelfde jaar (niet slecht voor een boek dat tweehonderddertig bladzijden dik is).

Gevolg was dat zowel de paperback-editie als de hardcover-editie (die er kwam op uitdrukkelijk verzoek van Asimov, die niet wou dat zijn boeken alleen als paperback verschenen) op de markt beschikbaar kwamen vóór de film in de bioscoopzalen te zien was. Dat laatste, te wijten aan problemen bij de productie, gebeurde immers pas in augustus 1966, terwijl zelfs de hardcover er al in maart van dat jaar was. Daardoor dacht het grote publiek dat de film gebaseerd was op het boek van Asimov, iets wat kennelijk nogal pijnlijk was voor Otto Klement: Asimov moest het stellen met het geld dat hij gekregen had voor het omzetten van het scenario in een boek, maar kreeg geen royalties gezien de rechten op het oorspronkelijke verhaal in handen van Klement bleven. Tegen de tijd dat de hardcover-editie verscheen, wist een andere uitgever Klement er echter van te overtuigen toch een kwart van de royalties aan Asimov te geven en nadat Klement zelf met The Saturday Evening Post had onderhandeld om het sterk ingekorte verhaal van Asimov in episodes te publiceren, mocht Asimov rekenen op de helft van de betaling daarvoor.

Waarmee we er zijn wat die eigenaardige introductie door Otto Klement betreft, maar nog niet wat de rest van de Fantastic Voyage en de rol van Asimov daarin aangaat. Asimov was namelijk nog niet tevreden met zijn werk: hij had dan wel een aantal aanpassingen mogen doen aan het scenario, maar als z’n eigen creatie kon hij het boek niet beschouwen. ‘Toevallig’ kreeg hij in 1984 de vraag een – jawel – Fantastic Voyage II te schrijven, waarvan dan een film zou gemaakt worden. De plannenmakers hadden zelfs al een “suggested outline” geschreven, maar Asimov zag die “outline” absoluut niet zitten, dus ging de opdracht naar Philip José Farmer, vooral bekend van de reeksen World of Tiers en Riverworld, die inderdaad een verhaal schreef dat dicht tegen die “outline” aanzat, maar dat verworpen werd, ondanks het feit dat Asimov aandrong het aan te nemen. Waarop Asimov dan maar weer zelf aan de slag ging en in 1987 bij zijn vaste uitgever (Doubleday) Fantastic Voyage II: Destination Brain verscheen, dat echter ondanks die ‘II’ géén vervolg was op Fantastic Voyage, maar een volledig nieuw, van het origineel losstaand verhaal, een ‘reboot’. Geen vervolg en ook geen voer voor een film, zo bleek. Alhoewel… sinds op zijn laatst 1997 spookt het maken van een remake (een reboot misschien?) kennelijk door het hoofd van James Cameron (u onder andere bekend van Aliens, The Abyss, Terminator, Titanic en de Avatar-serie) en die liet in april van dit jaar nog weten dat hij toch nog van plan zou zijn “very soon” met het project van start te gaan. Wat dan weer geheel losstaat van het uit 2001 daterende boek Fantastic Voyage: Microcosm van Kevin James Anderson, een science-fictionauteur die vooral bekend is als schrijver van spin-offs voor onder andere Star Wars en The X-Files en samen met Brian Herbert de series Prelude to Dune, Legends of Dune, Dune 7, Heroes of Dune, Great Schools of Dune, en The Caladan Trilogy heeft geschreven en zo een imperiumpje heeft opgebouwd op de roem die Herberts vader, Frank Herbert, wist te vergaren met de oorspronkelijke Duin-serie.

Een hele historie, inderdaad, en we zijn nog niet verder gekomen dan de intro door Otto Klement. We zullen het dus wat de inhoud betreft kort houden: een Russische geleerde, een specialist op het vlak van de al genoemde miniaturisatie, loopt over naar ‘het Westen’, maar wordt kort na zijn aankomst neergeschoten door “de Andere Zijde”. Hij overleeft het, maar een bloedklonter in zijn hersenen dreigt hem alsnog te doden. Die bloedklonter kan niet vanaf de buitenkant weggehaald worden, dus zit er niks anders op dan het vanaf de binnenkant te doen. Een binnenkant die – om in het thema te blijven – alleen maar kan bereikt worden door een team van mensen te miniaturiseren, een nooit eerder ondernomen experiment, en hen in een eveneens geminiaturiseerde duikboot de bloedbanen van de geleerde in te sturen om daar met een laser de bloedklonter te vernietigen. Op zich al goed voor een spannend avontuur, natuurlijk, een soort Il était une fois... la Vie, voor zij die zich die tekenfilmserie uit 1986 nog zouden herinneren, maar het kan altijd nog beter. Onze Russische geleerde is namelijk niet zomaar specialist op vlak van miniaturisatie: er kan nog heel wat aan verbeterd worden. Onder andere de duur ervan. Als het team, geleid door special agent Charles Grant (aan boord omdat men vermoedt dat een van de andere bemanningsleden óók wel eens voor ‘de vijand’ zou kunnen werken), ingespoten wordt in de geleerde heeft het namelijk slechts zestig minuten om zijn opdracht uit te voeren. Zestig minuten die, na de ingreep van Asimov, langer (lijken te) duren voor wie geminiaturiseerd is dan voor wie dat niet is, maar desalniettemin amper zestig minuten. Kwartiertje om vanaf het beginpunt de bloedklonter te bereiken, kwartiertje om daar het werk te doen, kwartiertje om terug te keren naar het beginpunt, kwartiertje om rustig uit het lichaam verwijderd te worden, dat alles vóór de duikboot en de bemanning weer hun oorspronkelijke grootte aannemen, wat zo niet hún dood dan toch minstens de dood van de geleerde zou betekenen en dus niet de bedoeling is. Tijd met hopen, ware het niet dat de wet van Murphy ook binnen de geleerde voluit van toepassing is – af en toe wat gestimuleerd door de saboteur uiteraard – en alles wat kán misgaan ook wel degelijk misgaat. Reisdoel: menselijk brein wordt daarmee toch wel een uniek fenomeen: een technisch-medische science fiction race tegen de klok. Met daarbovenop een detectiveverhaal, want Grant moet er in die zestig minuten ook nog achter zien te komen wie de saboteur is (en in de eerste plaats óf er wel een is), gezien die dat uiteraard niet zelf zal laten weten en er eveneens alles aan zal doen om het er zelf ook levend van af te brengen. Plus - het kan niet allemaal ernst zijn – een portie romantiek (uitgaand van onze special agent met als onderwerp de enige vrouw aan boord – o jawel, er is een vrouw aan boord!) én hier en daar wat filosofie, een element waarvan ik vermoed dat Asimov het er zelf ingestoken heeft (ik heb de film nooit gezien).

Filosofie over de vertechnisering (toen al) bijvoorbeeld: “We leven in een elektronisch tijdperk, Grant. Alles wat we doen, doen we met onze op transistors levende bedienden in de hand. Elke vijand die we hebben, verjagen we door manipulaties met stromen elektronen. We hadden de route op elke denkbare wijze beveiligd, maar uitsluitend tegen elektronische vijanden. We hebben geen rekening gehouden met een auto met een levende man aan het stuur, of met geweren met levende mannen aan de trekkers.” Of over gevaarlijke uitvindingen: “Carter interrumpeerde: ‘(…) We maken dit soort dingen al mee sinds de uitvinding van de atoombom. Er zijn altijd mensen die denken dat nieuwe gevaarlijke ontdekkingen, door geheimhouding genegeerd kunnen worden. Maar ze vergeten dat op een bepaald moment de tijd rijp is voor iets nieuws en dat je dat niet tegen kunt gaan. Als Benes was gestorven zou de formule voor ongelimiteerde miniaturisatie volgend jaar zijn gevonden of over vijf jaar of iets dergelijks. Alleen zouden Zij in dat geval de eersten geweest kunnen zijn.’ ‘En nu zijn Wij de eersten,’ zei Grant, ‘en wat gaan Wij ermee doen? Ons einde zoeken in een laatste oorlog? Misschien had (...) wel gelijk.’ Carter zei droog: ‘Of misschien zal het gezonde, menselijke verstand aan beide zijden zegevieren. Tot dusver is dat het geval geweest.’” Of, ten slotte, zelfs over de ziel, wanneer twee wetenschappers daarover discussiëren: “‘(…) Waar is de menselijke ziel Duval?’ ‘Omdat ik je die niet kan aanwijzen denk je zeker dat die niet bestaat?’ vroeg Duval. ‘Waar is het genie van Benes? Je zit nu in zijn brein. Wijs me zijn genie maar aan.’”

En dat alles te midden van passages langs watermoleculen, rode bloedlichaampjes, witte bloedcellen, enzovoort: “Het was kolossaal groot, melkachtig van kleur en pulserend. Het was granuleus en in de melkachtige massa zaten zwarte glittertjes, flonkerende stukjes die zo diepzwart waren, dat zij leken te gloeien met een onwezenlijk en verblindend licht. In het binnenste van de massa bevond zich een donkere plek, vaag zichtbaar door de melkachtige omgeving, die een vaste, onveranderlijke vorm had. De omtrekken van het hele ding waren niet goed te onderscheiden, maar plotseling strekte het een melkachtige arm uit in de richting van de slagaderwand en de massa scheen daar in te vloeien. Het was niet duidelijk meer te zien omdat het aan het gezicht werd onttrokken door de voorwerpen dichterbij. ‘Wat was dat in vredesnaam?’ vroeg Grant. ‘Een witte bloedcel natuurlijk. Er zijn er niet zoveel van; tenminste niet in vergelijking met de rode bloedlichaampjes. Er zijn ongeveer zeshonderdvijftig rode tegen één witte. De witte zijn echter veel groter en zij kunnen zich niet zelfstandig verplaatsen. Sommige kunnen zich zelfs helemaal uit een bloedvat werken. Het zijn vreesaanjagende dingen als je ze op deze schaal ziet.” Van de beschrijving van hele universa van sterren naar het universum binnen elk van ons, Asimov blijft een meester in de levend(ig)e beschrijving ervan. Zoals hij ook niet nalaat de lezer zélf aan te zetten tot wat nader onderzoek: “De biofysica van Belinski begrijp ik geloof ik wel, maar zijn wiskunde is me te machtig.”; “De beweging van Brown”; “De wetten van de hydrodynamica”; “Valvula tricuspidalis vooruit.”; “Van der Waals-krachten”; een paar regels uit The Prelude van William Wordsworth;… Enige uitleg krijg je er wel bij, wat de wetenschappelijke termen betreft in een Appendix achteraan in het boek, maar toch ook wel wat goesting om er zelf eens verder in te duiken, niet?

Wat me bij de manier brengt waarop hoofdstuk 11 eindigt: “Reid zei: ‘Ik vermoed dat het een of andere mechanische storing is.’ ‘Jij vermoedt! zei Carter met bijtend sarcasme. ‘Ik denk niet dat ze gestopt zijn om eens rustig te gaan zwemmen.’”. Waarna hij hoofdstuk 12 begint met: “Alle vier, Michaels, Duval, Cora en Grant, hadden nu hun nauwsluitende, antiseptische witte zwempakken aan. Ze hadden allemaal een zuurstofcilinder op hun rug, een schijnwerper op hun voorhoofd, zwemvliezen aan hun voeten en een radiozender en ontvanger aan hun respectieve monden en oren. ‘Je zou het kunnen vergelijken met onderwatersport,’ zei Michaels, terwijl hij zijn helm recht zette, ‘en ik heb nog nooit aan onderwatersport gedaan. Om het dan voor het eerst te moeten doen in iemands bloedbaan…’” Zeer tongue in cheek, van de ene bloedernstige passage naar een andere gaand, maar onbetwistbaar hilarisch.

In tegenstelling tot Asimovs kennis van de actuele stand van de wetenschap. Pas in 1959 had Albert Hibbs aan Richard Feynman - wiens naam u ook zal aantreffen in het door mij onlangs besproken Waarom niemand kwantum begrijpt van Frank Verstraete en Céline Broeckaert en Ruimte voor vrijheid van Gerard Bodifée - gesuggereerd dat er misschien een medisch gebruik van zijn theoretische micromachines mogelijk was, een idee dat Feynman opnam in zijn in datzelfde jaar gepubliceerde essay There’s Plenty of Room at the Bottom, maar Asimov liet het in 1965 al zeggen door een van zijn personages: “Misschien kunnen kleine huishoudrobots door de bloedvaten worden gestuurd om de rommel op te ruimen. Of misschien kan elk mens op jeugdige leeftijd worden ingespoten met een permanent leger van zulke bloedvatschoonmakers (…)”. De nanobots dus, die volgens velen nog steeds tot het rijk van de science fiction behoren, maar in de wetenschappelijke wereld al lang geen fictie meer zijn.

Soit, afsluiten doe ik graag met een knipoog van Asimov naar zijn collega Robert A. Heinlein, die ik ook al noemde in mijn recente bespreking van John Vermeulens De binaire joker en uiteraard mijn bespreking van Heinleins Het getal van het beest, waarin die laatste overigens ook knipoogt naar Asimov. Als Asimov namelijk schrijft over “een grijpermechanisme”, dat “een gigantische waldo [is], zo genoemd door enkele der eerste kerngeleerden naar een figuur uit een science fiction verhaal uit omstreeks 1940”, dan verwijst hij naar het kortverhaal Waldo dat in augustus 1942 gepubliceerd werd in Astounding Magazine, het blad waarin vanaf dat jaar ook Asimovs Foundation-trilogie in episodes verscheen. Een kortverhaal gepubliceerd onder de schrijversnaam Anson MacDonald, maar sinds 1950 in boekvorm (Waldo and Magic, Inc.) verkrijgbaar met de naam Robert A. Heinlein op de cover. Voor ik mezelf dáár weer in verlies, ga ik deze boekbespreking afsluiten.

Björn Roose