Les liaisons dangereuses - Choderlos de Laclos (boekbespreking door Björn Roose)

“Een boek aan het lezen in het Frans?” “Nee, hoor, alleen de titel is Frans. Die hebben ze kennelijk nooit vertaald naar het Nederlands. Hoeft ook niet, want het boek is algemeen bekend onder zijn Franse titel.”

Zo ongeveer verliep een kort gesprekje dat ik op mijn werk had naar aanleiding van het feit dat ik met dit boek in mijn handen terugkwam van mijn middagwandeling. Op de vraag of mijn gesprekspartner Les liaisons dangereuses niet kende, bleek het antwoord tot mijn verbazing dan ook ‘nee’ te luiden. Tot mijn verbazing, inderdaad, want ik had gedacht dat een boek dat twee keer was verfilmd toch ook bij een breder publiek (een publiek dat geen bibliotheken bij mekaar spaart of er zelfs regelmatig een bezoek aan brengt dus) enige bekendheid moest genieten, zelfs al is het boek dan een zogenaamde briefroman en behoort het daarmee tot een genre dat sinds zo ongeveer honderdvijfenzeventig jaar nog nauwelijks beoefenaars kent.

Waarmee ik behalve een foute veronderstelling omtrent de kennis van het brede publiek dus ook een aantal foute ‘gegevens’ heb gescoord.

Ten eerste wordt het genre van de briefroman inderdaad nog nauwelijks beoefend, maar het omvat wel een aantal zéér bekende exemplaren. Die Leiden des jungen Werthers van Johann Wolfgang von Goethe, bijvoorbeeld, Lady Susan van Jane Austen, en De huurster van Wildfell Hall van Anne Brontë. Allemaal minstens één keer verfilmd trouwens, maar bijlange niet zoveel als de nog bekendere voorbeelden Frankenstein van Mary Shelley en Dracula van Bram Stoker.

Ten tweede is de titel Les liaisons dangereuses wel degelijk een aantal keren vertaald in het Nederlands. In de vertaling van Martin de Haan (die eerder opdook in mijn boekbesprekingen als vaste vertaler en soms interviewer van Michel Houellebecq) daterend van 2017 werd het Riskante relaties. In die van Frans van Oldenburg Ermke uit 1972 Gevaarlijke hartstochten. In die van Renée de Jong-Belinfante van 1966 Gevaarlijke liefde. En in die van Adriaan Morriën uit 1954 Gevaarlijk spel met de liefde. Die laatste vertaling (overigens niet geheel van drukfouten gezuiverd) werd kennelijk gerecupereerd door De Morgen voor de heruitgave van het boek in de serie De Verboden Boeken, maar kreeg terug de oorspronkelijke titel Les liaisons dangereuses mee. Goed voor mij, want als ik het boek onder de titel Gevaarlijk spel met de liefde had zien liggen in een kringwinkel, had ik het ongetwijfeld geen tweede blik waardig gekeurd.

Ten derde is het boek minstens acht keer verfilmd, niet twee. De laatste keer onder de titel Dangerous Liaisons in 2012 door een Chinese regisseur; negen jaar eerder met Catherine Deneuve in de hoofdrol door een Franse; en in datzelfde jaar onder de titel Untold Scandal door een Koreaanse regisseur. Voorts in 1999 onder de titel Cruel Intentions in wat dan heet “een Amerikaanse college-setting” met onder andere Sarah Michelle Gellar (bekend van Buffy, the Vampire Slayer) – een van de twee verfilmingen die ik zag en wel degene die ik verschrikkelijk vond -, en tien jaar eerder onder de titel Valmont (hoofdrol gespeeld door Colin Firth), en nog eens tien jaar respectievelijk dertig jaar eerder in een Franse verfilming van Charles Brabant en Roger Vadim. Wie goed geteld heeft, weet dat ik dus één versie overgeslagen heb, en wel de versie die ik schitterend vond, die onder de titel Dangerous Liaisons uit 1988 in een regie van Stephen Frears, met Glenn Close (markiezin de Merteuil), Michelle Pfeiffer (madame de Tourvel), Keanu Reeves (ridder Danceny), Uma Thurman (Cécile) en John Malkovich (burggraaf de Valmont) in de hoofdrollen. Al is dat (geen idee hoe het met de versies zit die ik niet gezien heb) géén versie waaruit ik kon afleiden dat het origineel een briefroman was, het is wél de versie die ik voor ogen had toen ik dit boek zesendertig jaar later begon te lezen. Want van de toneelversie die ik in 1989 in Londen zag, herinner ik me niet zoveel meer, onder andere omdat ik toen veel harder op de inhoud van de dialogen moest letten wegens uiteraard niet ondertiteld.

Hoe dan ook, de film Dangerous Liaisons uit 1988 heeft voor mij een beetje het boek uit 1782 verpest. Wat niet gebruikelijk is: meestal vind ik de film (als ik hem al zie) slechter dan het boek omdat de film zich door de band genomen louter op de actie concentreert. Zelden vind ik de film béter. In dit geval dus wel: de honderdtwintig minuten aan film misten weinig van de essentie van de driehonderdtachtig bladzijden aan brieven, maar sloegen wel het gedram over, de herhalingen, het ter plaatse ronddraaien, het tot in het belachelijke opgerekte einde, terwijl de dialogen voor een groot deel trouw bleven aan het in het boek neergeschrevene (iets waar ik pas nu over kan oordelen, natuurlijk) en de personages, hoewel minder diepgang hebbend, zeer dicht tegen het origineel bleven.

Bovendien moest de regisseur uiteraard geen flauwekulverhaaltje ophangen over de oorsprong van de brieven, iets wat de Laclos wél deed. Hij wou immers, dixit Wikipedia, “met deze roman zijn tijdgenoten een spiegel voor (…) houden van de corruptheid en morele gedegenereerdheid van het ancien régime”, of hij wou, dixit mezelf, zich eens goed laten gaan wat die “morele gedegenereerdheid” betreft en vond daartoe de formule van brieven die zogezegd door anderen geschreven waren en waar hij de hand had kunnen opleggen veiliger: “Het nut van deze brieven, dat misschien op nog meer tegenspraak zal stuiten, kan niettemin gemakkelijker worden aangetoond. Het komt mij tenminste voor dat men de zedelijkheid bevordert, wanneer men laat zien met welke middelen verdorven lieden proberen fatsoenlijke mensen te verleiden. Ik geloof dat deze brieven met vrucht bijdragen tot dat doel.”

Ja en nee, zou ik zeggen, want de aandachtige lezer (of kijker) leert eigenlijk dat er bij de hoofdpersonages maar één waarlijk verdorven is en wel markiezin de Merteuil. De Valmont ís dan wel een libertijn, maar zijn verdorvenheid wordt op peil gehouden dóór de Merteuil en waar je aanvankelijk misschien denkt dat de twee mekaar waard zijn, blijkt dat al snel niét zo te zijn. Of zoals de Valmont zélf in een van zijn brieven aan de Merteuil schrijft: “Lieve vriendin, de gewiekste man is toch nog altijd de mindere van iedere onvervalste vrouw!” De Valmont slaagt er, ondanks zijn veroveringsdrang, wel degelijk in verliefd te worden op madame de Tourvel, hoe langer hoe verliefder zelfs (“De verrukking was volkomen en wederkerig en voor het eerst duurde mijn geluk langer dan mijn genot. Ik liet haar pas los om voor haar neer te knielen en haar te zweren dat ik haar altijd lief zou hebben; en om je de waarheid te zeggen, ik meende wat ik zei”), maar keldert de relatie, van zodra die uiteindelijk (na tig brieven) een liefdesrelatie wordt, omdat hij op slechts één iemand nog gekker is: op markiezin de Merteuil die hem van meet af aan richting die breuk stuurt, omdat ze wéét dat hij stapelverliefd is (“Wanneer dat geen liefde is, dan weet ik het niet meer. Al ontken je het ook op honderd verschillende manieren, je bewijst het op duizend andere”). En terwijl de Valmont in haar opdracht, bijna tussen de bedrijven met de Tourvel door, ook Cécile op het slechte pad brengt (en haar en passant zwanger maakt), verleidt zij de knaap (een kind noemt ze hem zelf een paar maanden eerder) waarvan zij, op meerdere vlakken, de vervanger van de Valmont heeft gemaakt, ridder Danceny. “Wat heb je gedaan dat ik niet duizendmaal beter heb gedaan?”, schrijft de Merteuil, “Je hebt een groot aantal vrouwen verleid en zelfs ongelukkig gemaakt. Maar welke moeilijkheden heb je daarvoor moeten overwinnen, welke hinderpalen uit de weg moeten ruimen? Wat is daarvan de verdienste die je alleen aan jezelf te danken hebt? Een knap gezicht, waarvoor het toeval verantwoordelijk is; een zekere bevalligheid, die men zich heel goed kan aanleren; een onmiskenbare geestigheid, waarvoor men desnoods met de schijn kan volstaan; een prijzenswaardige onbeschaamdheid die misschien alleen te danken is aan het gemak waarmee je je eerste successen hebt behaald – dat is, als ik mij niet vergis, alles waarover je kunt beschikken. Want je zult, geloof ik, van mij toch niet willen verlangen dat ik je talent om schandaal te verwekken of er gebruik van te maken zo hoog aansla bij een beantwoording van de vraag hoe het komt dat je zo gevierd hebt kunnen worden.”

Tot alles in een totale ramp uitloopt: “Daarom was het niet belachelijker je te zeggen, zomin als het belachelijk is het te herhalen, dat er op het ogenblik geen andere keus is dan opnieuw je minnaar te zijn of je vijand te worden.” Een stuk in honderdvijfenzeventig brieven, aan ‘t einde zijn ze allemaal de klos, om het met een verwijzing naar Doe Maar te zeggen en toch niet het hele verhaal weg te geven.

Ik zou durven besluiten: als u de film met Malkovich en Close niet gezien heeft, lees dan eventueel het boek. Als u niet opziet tegen enige langdradigheid, dan kan u dat óók nog overwegen. In alle andere gevallen: zorg dat u die film te zien krijgt, want die is zeker wél de moeite van het zien waard.

Björn Roose