De Tuin der Literaten – Gu Hua (boekbespreking door Björn Roose)

Ik kende de naam Gu Hua, pseudoniem van de in 1942 geboren Chinees Luo Hongyu, niet tot ik vrij kort na mekaar zowel voorliggende De Tuin der Literaten als het algemeen als zijn beste werk erkende Het dorp Hibiscus op de kop tikte. Ik ben dus zo vrij er van uit te gaan dat u de naam niet kende tot u hetzelfde deed of bij deze boekbespreking uitkwam, en neem dus de vrijheid u nog iéts meer over de auteur te vertellen: hij werd geboren op het platteland, leerde de klassieke Chinese auteurs kennen tijdens zijn lager onderwijs, maar moest zijn opleiding in 1958 al op een laag pitje zetten omdat zijn vader overleed en hij zijn familie moest helpen. Een jaar later werd hij echter aangenomen op een landbouwschool in Zhangzhou, van waaruit hij tegen het einde van de Grote Chinese Hongersnood overgeplaatst werd naar een soortgelijk instituut in Yinzhou, waarna hij gedurende veertien jaar, dus ook gedurende het grootste deel van de Culturele Revolutie, op een kleine boerderij werkte. Zijn eerste literaire werk verscheen al in 1962 en hij publiceerde zeer veel van 1971 tot 1976. In 1980 werd hij lid van de Chinese Schrijversbond, wat hem niet verhinderde in 1988 te emigreren naar Canada, wat hem op zijn beurt niet verhinderde voorzitter en onder-voorzitter van de Hunan-afdeling van diezelfde Schrijversbond te worden.

Wie al niet weet waar hij het heeft bij het lezen van termen als “de Grote Chinese Hongersnood” of “de Culturele Revolutie”, zou ik aanraden zich minstens kort even in de moderne geschiedenis van de zogenaamde ‘Volksrepubliek’ te verdiepen, want ik ben niet van plan dieper op die zaken in te gaan, zelfs al speelt dit boek zich af tegen de achtergrond van zowel de Grote Sprong Voorwaarts (oorzaak van genoemde Hongersnood) als de Culturele Revolutie. En ik kán niet ingaan op het waarom van het boek De Tuin der Literaten. Het origineel daarvan, Rulin Yuan, zou pas gepubliceerd zijn in 1990, zijnde na de emigratie van de auteur naar Canada, dus hoeft de betoonde kritische zin tegenover het Chinese regime niet te verbazen, maar aan de andere kant was ook het in 1981 gepubliceerde Furong zhen (de originele titel van Het dorp Hibiscus) zeer kritisch voor de Culturele Revolutie en leverde hem dat een van de meest prestigieuze literaire prijzen van China op.

Toegegeven, Mao Zedong was toen al een jaar of vijf dood en in communistische middens wordt er wel eens binnen het milieu afgerekend door degenen die kritisch zijn voor de vorige ‘leiders’ op een piëdestal te zetten, maar ook op het einde van De Tuin der Literaten blijkt al dat wie ooit in een Chinees heropvoedingskamp gezeten heeft (en er zitten ook vandaag nog mensen in Chinese heropvoedingskampen) niet noodzakelijk voor eeuwig gebrandmerkt blijft, al was de reden waarom iemand in zo’n heropvoedingskamp terechtkwam dan toch vaak een ander brandmerk dat men meedroeg: de verkeerde ouders hebben. Van ‘bourgeois’ afkomst zijn, van koelakkenherkomst, en niet bereid blijken je daarom voor eeuwig en drie dagen in de stront te laten onderdompelen: “In Peking waren nieuwe leuzen opgeplakt: ‘Een rechtse die amok maakt, moet ter plekke worden gedood.’ Op de campus van de universiteiten werd het ‘Lied van de bloedverwanten’ gezongen: ‘De zoon van elke held is een goede jongen, de zoon van een reactionair is een slechte vent! Wie wil leven moet zich snel overgeven, wie zich niet overgeeft wordt begraven! Begraven!’” “Gelijkheid, broederschap, mensenrechten, allemaal bourgeois rotzooi. Revolutie was klasseonderdrukking, de tegenstander tegen de grond slaan en hem nooit meer de kans geven om op te staan.”

Ook ná het lezen van dit boek is me niet duidelijk geworden of het regime er echt van overtuigd was dat je genetica je tot een eeuwige vijand van ‘het volk’ kon bestempelen, maar veel van de trouwe ‘soldaten’ van dat regime, ‘soldaten’ die door Mao zonder probleem ook werden ingezet om voormalige bondgenoten aan te vallen, waren dat ongetwijfeld wel, en dát soort stompzinnigheid heeft iedereen die zich in de voorbije jaren wel eens aan de verkeerde kant van het gesundes Volksempfinden bevond uitgebreid leren kennen. Van ‘je bent fout omdat je niet in de door ons gedefinieerde arbeidersklasse bent geboren’ naar ‘je bent fout omdat je je geen angst laat aanjagen door een ernstige griep’, het is slechts een kleine stap, en beslist geen stap richting morele vooruitgang.

Enfin, terug naar het boek. In dat boek “arriveert”, zoals op de achterflap aangegeven wordt, “een groep jongeren uit Peking in de Tuin der Literaten, het agrarisch werkkamp voor hoofdstedelijke hogescholen en universiteiten. Opgepakt als reactionair student zullen zij daar een jaar lang ‘heropvoeding door arbeid’ ondergaan”, een jaar waarin “een bizar leven van vriendschappen en ruzies, verraad en botsingen met de kampleiding [ontstaat]”. “Een verbijsterende wereld”, waarin “de Heer van Wuyi, de Bonk van Mantsjoerije, de Begaafde van het Tai-meer, het Muildier van Henan, Professor Hollywood en anderen (…) overeind [blijven]”, in tegenstelling tot vele anderen ongetwijfeld, die echter grotendeels uit beeld blijven, en ook niet altijd ongeschonden.

De Tuin der Literaten gaat dan ook, hoe kan het anders, over honger en leven op het randje van verhongering, over dwangarbeid en straffen (al zij het dan zelden lijfstraffen), over het beest in mensen, maar ook over iets dat heel erg typisch was voor het toenmalige (misschien ook nog huidige) Chinese systeem: een walging opwekkende hypocrisie. In iedere dictatuur ter wereld, vroegere en tegenwoordige, word je geacht mee te huilen met de wolven in het bos als je de maatschappelijke ladder wil beklimmen; in iedere dictatuur ter wereld, nog steeds vroegere en tegenwoordige, word je geacht je mond te houden als je de maatschappelijke ladder niet (verder) wil afdalen; maar in de Chinese dictatuur volstond (en volstaat?) dat niet. Je ‘kapitalistische achtergrond’ wordt nooit vergeten en die op zich kan reden genoeg zijn om je op eender welk moment en hoe hard je ook je best doet om een goeie proletariër te zijn, simpelweg van de ladder af te gooien. Je wordt, wat ook je achtergrond is, in essentie geacht iemand te zijn die voortdurend zondigt, is het niet in daden dan toch in gedachten (waarbij de aanwezigheid van gedachten niet minder schandalig wordt geacht dan het stellen van daden), en als ánderen je daarvan beschuldigen, heb je eigenlijk al gefaald: je dient jezelf voortdurend in staat van beschuldiging te stellen. Wie vandaag nog een slachtoffer is van het kapitalisme, kan morgen zelf een smerige uitbuiter zijn, zelfs al heeft ie geen rooie duit. Mensen zijn fout, op een paar aan de leiding na (en dat slechts voor zolang dat duurt), en dienen zichzelf doorlopend te corrigeren. Mensen kunnen alleen maar goed zijn als ze willoze slaven van de staat worden én er zichzelf intussen aan blijven herinneren dat ze verschrikkelijk fout zouden zijn van zodra ze van die gedragslijn afwijken. Publieke ‘biechten’, openbare beschuldigingen, verklikkingen, en een gelatenheid waar je het als buitenstaander ontzettend moeilijk mee krijgt, zijn dan ook in dit boek – en in het leven zoals het in China was (wellicht in essentie nog is) – een rode draad. Hoop breekt soms door, een zeldzame keer verzet (een verzet dat zich dan nog uit onder de vorm van de neiging uit het spel te willen stappen), maar verandering komt er voor de (met hun bijnamen) genoemde personages eigenlijk pas als het regime ook verandert.

Geen boek waar je vrolijk van wordt dus, maar ook weer geen beschrijving van een hel op aarde. De Tuin der Literaten grijpt je niet naar de keel zoals Kolyma – Verhalen uit de Goelag Archipel van Varlam Sjalamov dat bij momenten wél doet (zelfs al vergelijkt een van de personages De Tuin der Literaten wel met die Goelag Archipel). Het grootste deel van de tijd kabbelt het rustig verder en het krijgt ook nooit de tijd om op tempo te komen. Iets dat misschien aan de, ook in de vertaling van de hand van Marc van der Meer, doorkomende Chinese stijl ligt, een stijl die niet toe lijkt te laten dat de zaken vooruit gaan, maar ongetwijfeld ook aan de, zij het bij momenten sterk gecamoufleerde, structuur. De Tuin der Literaten is namelijk een raamvertelling: wat er gebeurt in het kamp is uiteraard belangrijk en dié lijn neemt bij momenten de overhand, maar de personages worden ook geleidelijk allemaal geïntroduceerd, mét heel hun achtergrond, mét de reden waarom ze langzamerhand richting het heropvoedingskamp bewogen, mét heel hun omgeving. Een beetje oneerbiedig zou je kunnen zeggen dat Gu Hua het kamp heeft geconstrueerd om die verhalen met mekaar te verbinden, maar die verhalen zorgen er niét voor dat De Tuin der Literaten goed aan mekaar hangt.

Om die samenhang te bereiken zijn tussentijdse ‘samenvattingen’ als deze nuttiger: “De geleerde liep de soldaat tegen het lijf, de analfabeet regeerde over de geschoolde, de botterik disciplineerde de verfijnde.” Of: “Deze slechte jongeren met hun reactionaire gedachten, begaafde studenten met specialisaties als astrofysica, politieke economie, juridische filosofie, theoretische wiskunde, biologie, thermonucleaire energie, hydroëlektriciteit, metallurgie, geschiedenis van de geesteswetenschappen, filmacteren en -regisseren, ontdekten zo al snel dat het pas echt een kunst was om drie keer per dag te eten zien te krijgen, een kunst waarvoor ze hun intelligentie en gaven tot het uiterste konden aanwenden.” Of, ten slotte: “De mensheid heeft met veel pijn en moeite haar primitieve gewoonten van zich afgeschud en gedurende miljoenen jaren beschaving opgedaan. Van het woud naar de grasvlakte. Van stenen gebruiksvoorwerpen naar ijzeren gebruiksvoorwerpen. Van jacht naar landbouw. Van kleinschalige produktie naar massaproduktie. De gedachten van intellectuelen hervormen betekent daarentegen tegen de stroom van de geschiedenis ingaan: men moet ervoor zorgen dat ze van een hoog niveau terugkeren naar een laag niveau, van complexiteit naar eenvoud, van kennis naar onwetendheid, van beschaving naar barbaarsheid. Het ongelukkige is dat voor de terugkeer van mensen naar primitieve gewoonten en dierlijke instincten slechts een periode van enkele maanden nodig is. De daarvoor vereiste methode is buitengewoon simpel: honger.”

‘Samenvattingen’ ook die een oneindig hoger niveau halen dan – gelukkig zeldzame, want dit boek hoe dan ook vervuilende – passages als deze: “Ik was me rot geschrokken. Jij was een echte expert. Kijk nu, waar gingen je handen naartoe? Je deed me helemaal opzwellen en veroorzaakte een Grote Sprong Voorwaarts, één dag stond gelijk aan twintig jaar, we gaven onze handen vrij spel. Fluitmeisje, je wist wat je deed. Ik kwam overeind, je had je handen bevuild.” Zelfs al worden die passages dan gevolgd door iets als dit: “Ach, de Grote Sprong Voorwaarts, de Algemene Lijn, de gezamenlijke kantines van de volkscommunes: als voorzitter Mao en het Centraal Comité ergens naar wezen, renden de dorpelingen er naartoe.” Of: “In de ogen van dictators zal de winter altijd het mooist zijn: een wereld van ijs en sneeuw, wanneer het hele land in rust is, schoon en smetteloos, geluidloos en ademloos, levenloos en onvruchtbaar. Alle gezichten één uitdrukking, alle neuzen één kant op en eenieder heft het loflied aan om hen een eeuwig leven te wensen.”

Nu goed, ik houd De Tuin der Literaten in mijn collectie omdat het onderwerp tot mijn interessesfeer behoort en ik ter zake veel minder liggen heb van Chinese auteurs dan van Russische. Wie minder sterk geïnteresseerd is in het functioneren van dictaturen en toch wat wil bijleren over de Chinese zou ik echter boeken aanraden die op een directere, minder literaire manier, de geschiedenis daarvan aanpakken. Wie het voor literatuur heeft, zou ik willen zeggen dat er beslist mooie passages in dit boek te vinden zijn, maar dat de Chinese manier van vertellen vaak een beproeving is. Het is dus met enigszins gemengde gevoelens dat ik tegen dit boek van Gu Hua aankijk, ondanks het feit dat ik er mijn ex-libris in gestempeld heb. Laat dat u evenwel niet tegenhouden: u kan het per slot van rekening ook geheel gratis online lezen via deze link.

Björn Roose