Rituelen – Cees Nooteboom (boekbespreking door Björn Roose)

Cees Nooteboom, geboren in 1933 en intussen dus meer dan negentig jaar oud, is de ‘romantici’ mogelijk het best bekend vanwege zijn vroegere relatie met Liesbeth List, voor wie hij ook een aantal songteksten schreef, maar wie zelfs maar één van die songteksten kende, had tot ik dit boek, Rituelen genaamd, las, al méér van Nooteboom gelezen dan ik. Ik kende de naam van de auteur al een eeuwigheid en kwam bijvoorbeeld in Hongarije en Duitsland wel eens vertaald werk van hem tegen, maar het duurde tot begin vorig jaar voor een eerste boek van hem in mijn kasten terecht kwam. Sindsdien (in juni 2024) volgde nog Van de lente de dauw – Oosterse reizen, maar met Rituelen had ik sowieso al het naar verluidt bekendste van zijn werken binnengehaald, al schreef hij er dan eerder al achttien andere (Rituelen verscheen in 1980) en later… nog zo’n honderd.

Het naar verluidt bekendste werk, schreef ik, en daar zijn meerdere redenen voor. Ten eerste dat het mij net zomin bekend was als de rest van Nootebooms werk, ten tweede dat die stelling afkomstig is van Wikipedia en misschien eerder gebaseerd is op het feit dat het boek in 1989 werd verfilmd dan op welke andere aanspraak inzake bekendheid dan ook die Rituelen zou kunnen maken. Okee, Nooteboom won er de Ferdinand Bordewijk Prijs mee, maar hij won in zijn lange loopbaan per slot van rekening ook, bijvoorbeeld, de Anne Frank-prijs voor zijn debuutroman Philip en de anderen, de Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam voor Ibicenzer gedichten (1960) en Gesloten gedichten (1965), de ANV-Visser Neerlandia-prijs voor De zwanen van de Theems, de van der Hoogtprijs voor De ridder is gestorven, de Jan Campertprijs voor Open als een schelp – dicht als een steen, de Cestoda-prijs, de Mobil Pegasus Literatuur Prijs (ook voor Rituelen), de Multatuliprijs voor In Nederland, de Constantijn Huygensprijs voor zijn gehele oeuvre (een beetje vroeg, zo in 1992), de Aristeionprijs, de Goethe-prijs, de Oostenrijkse staatsprijs, de P.C. Hooft-prijs voor zijn gehele oeuvre (in 2004, dus toch al een beetje op een geschikter moment dan de Constantijn Huygensprijs), de Prijs der Nederlandse Letteren voor zijn gehele oeuvre (nog eens vijf jaar later, dus nóg beter), de Gouden uil voor ‘s Nachts komen de vossen, de Literaturpreis der Konrad-Adenauer-Stiftung, de Bob den Uyl-prijs voor Scheepsjournaal: een boek van verre reizen, de Horst-Binek Preis van de Bayerische Akademie der Schönen Künste voor zijn dichtwerk, de Premio Formentor de las Letras, én een pakketje eredoctoraten en medailles allerhande, dus zo’n voor één werk toegekende Ferdinand Bordewijk Prijs maakt dat ene werk niet bekender dan alle andere.

Maar goed, net dát werk heb ik dus gelezen en dat maakt het voor míj bekender dan al de andere. Iets waarover ik niet mistevreden ben, want als die andere prijzen niet geheel ten onrechte geschonken zijn en z’n andere werk dus niet van beduidend mindere kwaliteit is dan dit Rituelen, dan vormt dit een zeer mooie intro tot dat andere werk. Iets waarop ik dan vooral hoop wat de schrijfstijl betreft, want als ik slechts één zin commentaar zou mogen geven op dit boek, dan is het toch dat het ontzettend mooi geschreven is. Zelfs die kunstgreep met een Intermezzo in 1963, voorafgaand aan het in de tijd daaraan voorafgaande volgende hoofdstuk Arnold Taads (dat begint in 1953), dat dan weer gevolgd wordt door het in de tijd op Intermezzo volgende hoofdstuk Philip Taads (dat begint in 1973) verandert daar niets aan. Arnold Taads (het hoofdstuk, niet het personage) wordt daarmee immers wel een flashback, maar het hoofdstuk voélt niet zo aan. In feite doet Nooteboom in Intermezzo niets anders dan het personage Inni Wintrop voorstellen in de jaren tussen dat waarin hij Arnold Taads, het personage en – naar later blijkt, de vader van Philip Taads – leert kennen en dat waarin hij Philip Taads, het personage en – naar zo goed als meteen blijkt (maar voor Inni Wintrop met twintig jaar vertraging en tot zijn verrassing), de zoon van Arnold Taads - ontmoet, jaren van schijnbare zinledigheid, jaren die perfect ingeleid worden met deze twee zinnen: “Op de dag dat Inni Wintrop zelfmoord pleegde stonden de aandelen Philips 149.60. De slotkoers van Amsterdamse Bank was 375 geweest en Scheepvaart Unie was gezakt naar 141,50.” Zinnen die meteen gevolgd worden door het perfect als oneliner te gebruiken “Herinnering is als een hond die gaat liggen waar hij wil.” Een oneliner die dan weer meteen gevolgd wordt door: “En dat is wat hij zich herinnerde, de koersen, en dat de maan in de gracht geschenen had, en dat hij zich had opgehangen in zijn wc omdat hij in zijn eigen horoscoop in Het Parool voorspeld had dat zijn vrouw er vandoor zou gaan met een ander en dat hij, Leeuw, dan zelfmoord zou plegen.”

Na die halve paragraaf was ik al verkocht om de rest van het boek te lezen, een boek waarvan Nooteboom de eigenaardige structuur ook meteen al op de tweede bladzijde verklaart: “(…) er is nu eenmaal geen grotere vijandschap dan tussen het geheel van de tijd en elk willekeurig, afzonderlijk deel ervan (…)”. Iets wat hij op de volgende bladzijde nog eens overdoet, maar dan met een quasi-directe verwijzing naar wat later zal volgen omtrent Arnold Taads en Philip Taads: “Zita had bijna een kind gekregen maar deze keer had Inni zijn angst voor veranderingen niet in de hand en had bevel gegeven om de toegang tot de wereld, die hemzelf tenslotte ook niet interesseerde, te versperren. Daarmee had hij zijn handtekening gezet onder de grootste verandering van alle: dat Zita hem zou verlaten. Inni merkte daarvan alleen de eerste schaduwen: dat haar huid droger werd, haar ogen hem soms niet aankeken, en zij zijn naam minder vaak uitsprak, maar hij bracht die tekens uitsluitend in verband met haar noodlot, niet met het zijne.” Die verwijzing zag ik uiteraard niet toen ik het boek voor het eerst las, ik zie ze nu, terwijl ik deze boekbespreking schrijf, omdat ik die paragraaf aangeduid had en me tegelijkertijd herinner wat in de hoofdstukken daarna komt. Wat ook de reden is waarom ik nu, en niet toen ik het boek volledig las, het verband zie tussen die weer een paar bladzijden verder opduikende beschrijving van een onenightstand en de levens van Arnold Taads en Philip Taads: “Lyda was groot en wit en zacht en vol, en na de te verwachten gebeurtenissen waarbij zij om haar moeder had geroepen, zagen ze er samen uit als een mislukte poging om te vliegen, iets bezweets dat was neergestort, alletwee waren ze overdekt met een zilverkleurige laag lak uit haar haren die, toen ze die suikerspin eenmaal losgemaakt hadden, tot aan haar heupen kwamen. Een tijdlang bleven ze zo liggen. Geheel volgens de voorschriften was Inni verdrietig. Terwijl hij deze omhelzing met de veel grotere Lyda in zijn gebrek aan herinnering liet wegsijpelen, verbitterde hem, zoals altijd, wat er nu zou gebeuren. Ze zouden zich ontknopen, wie weet wel wassen, hij zou die lange trap weer afdalen als iemand die een trap afdaalt en zij zou in haar eigen nest inslapen en morgen weer crème de menthe drinken met idioten, en ze zouden ieder apart in verschillende ziekenhuisbedden sterven, slecht behandeld door jonge verpleegsters die nu nog niet geboren waren.”

Dit is dus sowieso een boek om te hérlezen. Als ik dat zou doen, daar ben ik van overtuigd, dan zou ik immers niet alleen in het Intermezzo verwijzingen vinden naar Arnold Taads en Philip Taads (rechtstreeks wordt er, gezien de plaatsing in de tijd, uiteraard alleen maar verwezen naar het personage Arnold Taads), maar in Arnold Taads ook naar Philip Taads: terwijl zo’n verwijzing er rechtstreeks absoluut niet is; voor zover Wintrop én de lezer aan het einde van dat hoofdstuk weet, is Arnold Taads kinderloos (ik zou het, hoe moeilijk dat ook was, zelf niet meegeven als dat al niet gebeurde op de achterflap, toch op die van de vijfde druk bij De Arbeiderspers die ik in mijn bezit heb).

En als ik dat zou doen, dat herlezen, bedoel ik, dan zou ik ook, misschien nog meer zelfs want nu hoef ik het verhaal als geheel niet meer te ontdekken, weer genieten van de woorden van Nooteboom. “(…) ontzettend mooi geschreven”, zei ik al, maar ongetwijfeld ook doorstreept, opnieuw begonnen, geherformuleerd, enzovoort, tot er precies stond wat Nooteboom wou meegeven. Hij had – heeft nog, want op het internet gaat alles eeuwig mee – de naam “zeer dominant” te zijn, een naam die Liesbeth List verspreidde nadat ze uit elkaar waren, iets waar ik me niet over kan uitspreken, maar meester over zijn taal was (en is wellicht) hij duidelijk wél. Niks aan dit boek kan nog geschrapt worden, niks is louter decoratie, niks is vulling. Qua taal lijkt hij te zijn wat Arnold Taads is als hij Inni Wintrop zijn eerste whisky serveert: “‘En, hoe smaakt het?’ Hier werd een definitie verlangd, een protocol dat zijn zintuigen dienden op te maken voor ze door welke andere sensatie dan ook konden worden afgeleid. ‘Naar rook, en naar hazelnoot.’ Duizenden whiskys heeft hij daarna gedronken. Malts, bourbons, ryes, de beste en de slechtste, puur, met water, met soda, met gingerale, en soms, ineens was die sensatie teruggekomen – rook, ja, en hazelnoot. Bij elk belangrijk moment in je leven, dacht hij later, zou je een Arnold Taads moeten hebben, iemand die je vraagt exact te beschrijven wat je voelt, ruikt, proeft, denkt bij je eerste angst, je eerste vernedering, je eerste vrouw, maar altijd op het ogenblik zelf zodat het protocol geldig zou blijven en de gedachte, de ervaring nooit meer verkleurd zou kunnen worden door latere vrouwen, angsten, vernederingen. Juist die benoeming van de eerste keer, rook en hazelnoot, zou de toon zetten voor alle latere ervaringen, want die zouden bepaald worden door de mate waarin ze van die eerste keer afweken, waarin ze die eerste keer, die nu immers voor altijd geijkt was, overtroffen of ervoor onderdeden, geen rook meer waren en geen hazelnoot.”

Nooteboom ijkt de taal, ijkt op z’n minst zijn taal, en blijft dat ook doen als hij, pakweg zijn ene hoofdstuk eindigt met een uitspraak in het Brabants, “Ge hèt verdrietige òge en duivelsòge. Joodse òge.”, en het volgende begint met een besnijdenis: “De besnijdenis. De vriend die met hem in hetzelfde pension woonde had hem naar de chirurg gebracht die het thuis zou doen. Een heldere wintermiddag, een kleine joodse dokter, heel toepasselijk, met een zwaar Duits accent en een zeer germaanse verpleegster waar de chirurg, dacht Inni, ‘s avonds in werd opgeborgen. De kleine man liet hem zich uitkleden, keek, en zei: ‘Dat is ja een floitje van een zent. Zuster, geeft u maar die injectie.’” Nooteboom bedient zich niet vaak, toch niet in dit boek, van humor, maar áls ie het doet, dan doet ie het zo gebundeld dat je achteraf nog eens wil gaan kijken of je niet een stukje gemist hebt. Iets wat de joodse chirurg inzake de voorhuid van Wintrop misschien ook doet. Iets waar je allicht geen last van hebt op “van die dagen (…) dat een meermalen herhaald, tamelijk onzinnig verschijnsel het bewijs scheen te willen leveren dat de wereld een onzin is die men het beste met nonchalance tegemoet kan treden omdat men het leven anders met geen mogelijkheid uithoudt. Zo waren er dagen dat je steeds opnieuw kreupele mensen tegenkwam, dagen met te veel blinden, dagen dat je tot drie maal toe een linkerschoen langs de weg zag liggen”. Kortom, de intro waarmee Nooteboom aan het hoofdstuk begint waarin Philip Taads, zoon van zijn vader, op het toneel wordt geheven. De dag waarop Inni Wintrop drie duiven ziet, “de dode, de levende en de verdoofde duif”, de dag waarop Wintrop een pad aflegt tussen die drie, de dag waarop hijzelf, de verdoofde duif, het pad wórdt tussen Arnold Taads, de dode duif, en Philip Taads, de levende duif.

Óók weer zo’n analogie die ik nu pas, bij het doorbladeren van mijn aantekeningen zie. Een analogie waarmee ik deze bespreking ook ga afsluiten, want als ik dat niet doe, ga ik ze veel te lang maken door nog meer te citeren, louter omwille van de schoonheid van het geciteerde. Slechts één citaat wil ik u dan ook nog meegeven, een citaat waarin Nooteboom zélf de schoonheid van iets probeert aan te geven, de schoonheid van een zwarte kom in de etalage van een antiquair: “Sommige dingen drukken rust uit, andere zijn machtig. Maar het is niet altijd zeker waar die macht op berust. Schoonheid misschien, maar dat woord heeft een etherische connotatie die met macht in tegenspraak lijkt. Volmaaktheid, maar die roept, misschien wel ten onrechte, een idee van symmetrie en logica op die hier nu juist afwezig was. Het was dan wel een kom, en die was dus natuurlijk rond, maar je kon zeker niet zeggen dat hij volmaakt rond was. Hij was ook niet overal even hoog, de wanden, nee, zo kon je dat niet zeggen – de binnen- en buitenkant glansden maar hadden toch iets ruigs. Zou hij ergens anders of tussen een aantal andere voorwerpen gestaan hebben dan had je hem misschien voor het produkt van een niet onbegaafde Deense pottenbakker kunnen houden, maar daar was in deze solitaire machtspositie al evenmin sprake van. Hij stond daar op zijn verhoging, zwart, licht glanzend en ruw, op een voet die te smal leek voor zijn poids wat natuurlijk gewicht betekende terwijl je, als je gewicht gezegd zou hebben weer niet het juiste had uitgedrukt. Hij stond daar, en bestond. Semantiek, dat, maar hoe moest je het anders zeggen? Dat hij leefde? Ook al een zwaktebod. Het beste kon je misschien nog zeggen dat die pot, kom, of hoe je het eenzame voorwerp dan ook noemde, eruit zag alsof hij ontstaan was, spontaan, niet door mensen gemaakt. Hij was letterlijk sui generis, hij had zichzelf gecreëerd en heerste over zichzelf en over wie naar hem keek. Men zou voor deze kom rustig bang mogen zijn.” Hoe mooi wou u het hebben?

Björn Roose