Mozart en de anderen – Maarten ‘t Hart (boekbespreking door Björn Roose)

Eerlijk is eerlijk, ik heb van de auteur van Mozart en de anderen geen enkel ander boek in mijn bibliotheek staan. Noch Een vlucht regenwulpen, noch De vrouw bestaat niet, noch Het woeden der gehele wereld, om er maar een paar van de bekendere te noemen, maar met de titel van dat laatste boek verwees Maarten ‘t Hart ook al naar iets wat hem zeer nauw aan het hart ligt: klassieke muziek. Of muziek, tout court, want de auteur verbergt niet, etaleert in dit boek zelfs, dat hij in essentie alleen klassieke muziek als muziek erkent. Een standpunt waarover, zoals over elk standpunt, kan gediscussieerd worden, maar toen ik kort nadat ik Mozart en de anderen had gelezen van op een honderdtal meter afstand mocht mee ‘genieten’ van een of ander ‘live’ optreden hier in het dorp kon ik hem toch niet helemaal ongelijk geven als hij over moderne muziek (inclusief jazz, blues, musical en dergelijke meer overigens, allemaal “gedegenereerde rommel”) schrijft: “Al mag ik dan uiterst onverdraagzaam en sterk bevooroordeeld zijn ten aanzien van de daverdreun, ik zou het nooit in mijn hoofd halen, of zelfs kunnen halen, om mijn grote liefdes, Bach, Mozart, Schubert, Brahms, Schumann, Bruckner, Verdi, Wagner en al die anderen, zo hard via mijn geluidsinstallatie door mijn openstaande ramen naar buiten te laten schallen dat dorpsgenoten er op anderhalve kilometer afstand van mee kunnen genieten. Mij dunkt dat een muzieksoort die elke vorm en mate van wellevendheid, elke vorm van beschaving, elke vorm van besef dat zij anderen weleens tot last zou kunnen zijn al bij voorbaat in de kiem lijkt te smoren, alleen al daarom aangemerkt kan worden als barbarij.” De rest van zijn in het hoofdstuk De daverdreun meegegeven kritiek op de “gedegenereerde rommel”, onder andere met betrekking tot de quasi onveranderlijke paar minuten die de “nummers” lang zijn, het feit dat er “in harmonisch opzicht doorgaans totaal niets [aan] te beleven [is]”, en dat je “in ieder geval aan de kwaliteit van de teksten onmogelijk een argument ten gunste van popmuziek [kan] ontlenen”, geef ik slechts even in het kort mee, maar ik voeg er toch graag aan toe dat ‘t Hart het volgens mij enigszins verkeerd voor heeft als hij ook nog schrijft dat “de ergste uitwassen zoals de Red Hot Chili Peppers en Metallica” hem (gelukkig) bespaard blijven, zonder de Peppers evenwel over dezelfde kam te scheren als Metallica: de Peppers zijn (of waren tijdens mijn jeugd), mijns inziens, vooral geschikt om gedurende de obligate drie minuten even de ziel uit je lijf te hossen (‘dansen’ is niet hoe ik mijn bewegingen destijds zou definiëren), veel “nummers” van Metallica behoren echter net tot die categorie van moderne muziek waar wél sprake is van een grotere lengte, muzikaal interessantere composities, en teksten die de moeite waard zijn. Weinig kans allicht dat ‘t Hart dat ooit zou toegeven, maar ik ben zelf liefhebber van heavy metal (en aanverwanten) én klassieke muziek en kan niet zeggen dat de twee liefhebberijen een onoverkomelijke kortsluiting in mijn brein veroorzaken (al kan ik bij, pakweg, het lezen van een boek wél klassieke muziek hebben maar géén moderne).

Nu, met dit alles begin ik dit boek, overigens uitgegeven bij De Arbeiderspers in 2006, zo’n beetje achteraan, waardoor ik meteen ook maar dáár voortga. Met name met twee ontbrekende zaken: de cd die er oorspronkelijk nog bij zat, maar die ik tijdens het (zoals wel vaker) wandelend lezen ben kwijtgespeeld en een soortement register. Die cd is min of meer vervangbaar – de auteur heeft een lijstje toegevoegd van de muziek die er op staat, mét de uitvoerders en (waar aanwezig) de dirigent -, maar het ontbreken van dat ‘soortement register’ is lichtelijk rampzalig voor een gulzige lezer als ik. Dit boek bulkt namelijk van de klassieke stukken (en stukjes) waarvan ‘t Hart om verscheidene en verschillende reden het beluisteren aanbeveelt, maar een register van al die aanbevelingen is dus niet opgenomen. Wie zich daar niet van bewust is tijdens het lezen en, zoals ik deed, denkt ‘Ik moet na lezing van dit boek (of dit hoofdstuk) beslist eens gaan luisteren naar die stukken’, is er aan voor zijn moeite. Geen enorm probleem na de hoofdstukken over Händel, Bach, Haydn, Beethoven, Spohr, Schubert, Chopin, Verdi, Wagner, en de andere anderen, want dat zijn relatief korte hoofdstukken die je (ter gelegener tijd) vrij snel herlezen hebt, maar het hoofdstuk over Mozart, vrij lui getiteld als Wolfgang Amadeus Mozart, waarmee het boek begint (en waarin ‘t Hart overigens ook ingaat op, bijvoorbeeld, de rangorde van andere componisten onder hun broers en zusters, hun grootte, de leeftijd die ze haalden, de door Mozart gehanteerde toonsoorten en langzame inleidingen, zijn variaties en niet voltooide werken, de Haffner, de Linzer, enzovoort) is honderd bladzijden lang, dus daaraan begin je niet meteen opnieuw. Jammer voor mij dus en voor andere lezers die zich het probleem net zomin als ik vooraf gerealiseerd hadden, maar u (ja u, beste lezer van deze boekbespreking) bent vooraf gewaarschuwd en kan ofwel een blocnote bij u nemen om de vernoemde stukken op te schrijven of, zoals ik van plan ben alsnog te doen, de stukken te beluisteren tijdens het (her)lezen van de hoofdstukken, als onderbreking daarvan, met als bijkomend voordeel dat je met de gedegen uitleg van ‘t Hart ook nog weet waar je eventueel in het bijzonder moet (of minstens kan) op letten.

Al zijn de tips voor mensen met weinig ‘technische’ kennis van muziek (‘t Hart musiceert nota bene zelf) – een categorie waar ik me zonder enige twijfel onder schaar – mogelijk niet altijd even makkelijk te vatten. Een passage als “Via Beethovens vijfde symfonie die ik bij een vriend thuis herhaaldelijk hoorde – het was, naast twee platen met Music for the Millions, de enige klassieke plaat waarover ze beschikten – betrad ik voor het eerst het rijk der instrumentale klassieke muziek, en diezelfde Beethoven werd, samen met Bach, in mijn puberteit een van mijn twee grote helden. Beethoven was de grootste componist, wist ik (…), (…) [wat] bleek uit XYZ der Muziek, het eerste boek over muziek dat ik stiekem aanschafte”, valt voor eenvoudige zielen als ik eenvoudig te begrijpen (Beethoven is de grootste omdat een ander hem tot die status gebombardeerd heeft), maar met deze is dat al een stuk moeilijker: “(…) toen hoorde ik, op mijn zolderkamertje voor de radio die ik had aangeschaft van het geld dat ik als deeltijdbroodbezorger had verdiend, zomaar midden op de dag de negenentwintigste symfonie van Mozart. Zelden heb ik zo vol verbazing, zo sprakeloos, en uiteindelijk zo ontroerd, naar een compositie geluisterd. Vanaf de octaafsprong waarmee Mozart inzet tot aan de twee abrupte slotakkoorden in A grote terts die voorafgegaan worden door een uit het niets opduikende, opstijgende toonladderfiguur, zat ik onbeweeglijk met mijn oor tegen de radio, steeds bang dat mijn vader of moeder zou opduiken om mij vertoornd toe te brullen: ‘Zet af die troep.’” Niet omdat wij muzikaal minder onderlegden geen ter zake nóg minder onderlegde ouders kunnen hebben, maar omdat we (ik toch) nog geen octaafsprong, grote terts of toonladderfiguur zouden herkennen als die naar ons toe kwam gelopen, in ons gezicht sloeg en zichzelf luidop identificeerde als zijnde een octaafsprong, grote terts of toonladderfiguur. Het enige wat de welwillende lezer dan nog kan, is, me dunkt, die negenentwintigste symfonie er bij nemen en op z’n minst proberen die sprong, figuur en slotakkoorden te identificeren. En als je dát gedaan hebt nóg een keer naar het stuk luisteren. En als je het dan (des te meer) weet te waarderen Maarten ‘t Hart dankbaar zijn omdat hij je de weg heeft gewezen. Doorheen een zee van prutsers dan nog: “Luister maar eens naar al die tijdgenoten van Mozart. Behalve Joseph Haydn was er niet één bij die ook maar een beetje draaglijk componeren kon.” En zónder werkelijk alles te waarderen aan zelfs de componisten die dat wél konden overigens, bijvoorbeeld de libretti bij hun opera’s of de teksten bij hun cantates: “Het is waar: de teksten van de cantates zijn over het algemeen verschrikkelijk, maar Bach componeerde bij woorden als ‘sodomsappels’, ‘hellevuur’, ‘zondehuis’, ‘helleliederen’, ‘satanskinderen’ soms hartverscheurende muziek. In cantate 206 zingen sopranen en alten in het slotkoor in canon over ‘bemoste kanalen’, en iets liefelijkers, gracieuzers, mozartiaanser is in het heel werk van Bach nauwelijks te vinden.” Of: “Bij Strauss [Richard, uiteraard, niet een van de Weners, noot van mij] levert de relatie tussen tekst en muziek stof voor een dissertatie, zeker als men daarbij ook in aanmerking neemt dat hij soms zo opging in zijn werk dat hij, zoals herhaaldelijk bij opera’s op teksten van Von Hofmannsthal is gebeurd, per ongeluk ook de toneelaanwijzingen van Von Hofmannsthal op muziek zette.” Of nog: “Tegenwoordig beschouw ik het als een zegen als ik niet kan verstaan wat er gezongen wordt, en als ik de taal wel kan verstaan, luister ik met een half oor. Gelukkig zingen de meeste zangers zo onduidelijk dat je doorgaans slecht kunt volgen wat er gebeurt, behalve bijvoorbeeld bij een componist als Eugène d’Albert. In Die Toten Augen hoor je akelig goed wat zich afspeelt. Een draak van een verhaal, maar wat een grandioze muziek.”

Het gaat hem ‘t Hart dus voornamelijk om de muziek. En bij klassieke muziek - meer dan bij moderne muziek, want in dat laatste geval spreekt men van een cover en daar verwacht niemand van dat die ‘uitgevoerd’ wordt zoals het origineel - is de uitvoering daarbij van zeer groot belang ongeacht hoe goed het oorspronkelijk geschreven stuk ook is: “Nog weer wat later hoorde ik, in dat programma Populaire klassieken op zaterdagavond van de KRO, toen ik met hoge koorts in bed lag, het drieëntwintigste pianoconcert in A-groot. Opgetild in mijn ziekbed werd ik regelrecht, rillend van de koorts, de hemel in geschoven. Nu staat natuurlijk vast dat zelfs in het oeuvre van Mozart dit drieëntwintigste pianoconcert een mirakel is, zo’n groot mirakel zelfs dat ik eigenlijk nooit meer een uitvoering hoor die naar mijn smaak recht doet aan de warme, herfstige melancholie van deze boodschap uit een betere wereld waaruit alle lasten en zorgen en tobberijen van dit aardse bestaan verbannen lijken, of het moest de schitterende vertolking zijn van Murray Perahia met het English Chamber Orchestra.” Een vaststelling, in het algemeen, die iedere liefhebber van klassieke muziek zal beamen en waarop bijvoorbeeld vroeger (geen idee of dat nog zo is, ik luister nog zelden naar de radio) op zondagnamiddag een programma bij Klara gebaseerd was: drie uitvoeringen van één stuk, waarbij de juryleden mochten zeggen welke voor hen de beste was. Ik denk niet dat ik het altijd met hen eens was, maar man, wat een ongelooflijk ‘platte’ versies van in se goede stukken muziek zijn er op plaat/cd gezet. Versies op basis waarvan je zo’n stuk muziek naar de prullenmand zou verwijzen tot je een goede versie ervan hoort. Versies die overigens niet noodzakelijk iets zeggen over andere muziek die dezelfde uitvoerder/dirigent zou brengen: “Een dozijn jaar geleden gaf ik een lezing in het raadhuis van Damme. Na mijn voordracht was, zoals het programma vermeldde, ‘klavecimbelmuziek voorzien’. Een aantrekkelijke jongedame, lerares aan het conservatorium, speelde enkele delen uit de tweede Franse suite van Bach, plus een mij onbekend stuk muziek: Les barricades mystérieuses van François Couperin. In Bachs suite speelde het mooie meisje adembenemend veel fouten. ‘Dat zou ik zelf waarachtig beter hebben gedaan,’ mopperde ik. Toen klonk Couperin. Of ook daarin fouten werden gemaakt, weet ik niet, want ik kende het stuk niet. Wel weet ik dat ik vanaf de eerste maten ademloos zat te luisteren. Het helaas zo zeldzame wonder voltrok zich, het wonder dat je iets hoort waarvan je helemaal ondersteboven bent.”

Een wonder dat ‘t Hart af en toe ook ontdekt bij Händel: “Wat een eigenaardige componist! Zo’n ontzaglijk oeuvre, en zo veel daarvan dodelijk vervelend, maar overal, verspreid door dat hele oeuvre heen, van die uitzonderlijke, ongeëvenaarde, sublieme ingevingen (…)”. Een bewondering die hij niet vertoont voor sommige andere schrijvers/boeken over muziek, bijvoorbeeld voor Geert Lernout en diens Iets anders: de Goldbergvariaties van Bach, zelfs niet als die van leer trekken tegen componisten waar ‘t Hart óók niet dol op is (zij het dat hij Wagner absoluut niet de belachelijke verwijten maakt die sommige anderen hem gemaakt hebben en zijn brieven als jonge schrijver zeer weet te waarderen): “Op pagina 218 en 219 trekt Lernout hevig van leer tegen wat hij noemt de ouverture van de opera Tristan und Isolde van Wagner. ‘Het meest manipulatieve stukje muziek aller tijden zou weleens de ouverture van Tristan und Isolde kunnen zijn.’ Helaas, die opera heeft helemaal geen ouverture. Wagner zelf zette boven de inleidende maten: ‘Einleitung’. Van een ouverture is geen sprake, en alleen al daarom is al wat Lernout erover beweert regelrechte onzin. ‘Met de ouverture en apotheose van Tristan und Isolde is Wagner de vader van Hollywood,’ aldus Lernout. Wat een ongelofelijke kletspraat, en dat nota bene naar aanleiding van een niet-bestaande ouverture!”

Soit, daarbij ga ik het laten. Ik kan u nog doodslaan met citaten uit ‘t Harts teksten over César Franck (als Luikenaar geboren in de te dien tijde weerom verenigde Nederlanden, een feit waarop de auteur niet nalaat te wijzen), Bruckners zesde (“Ik lag onder de dekens en hoorde de zesde van Bruckner. Mijn gewaarwordingen – ik kan ze moeilijk beschrijven. Eén ding staat vast. Sindsdien ben ik niet alleen een onvoorwaardelijk bewonderaar van Bruckner, maar hoort die zesde thuis in het zeer selecte rijtje van de allermooiste symfonieën.”), Het clair-obscur van Brahms (“ik houd zielsveel van Brahms”), Hermann Goetz (“in al die muziek van Goetz klinkt een toon die je nergens anders vindt”), Dvořák (“Zoals in Nederland de heer Malheur, zoals Debussy hem beliefde te noemen, op het belachelijke af wordt overschat, zo wordt Dvořák in onze moerasdelta volstrekt onderschat.”), De salondeuren van Chausson, Skrjabin (“Skrjabin? Dat was toch de Russische term voor geluidsoverlast?”), Ralph Vaughan Williams (“na The Pilgrim’s Progress uit 1951 bracht hij niets meer voort waar je echt van ophoort”), Max Reger (“Zo slecht als ik Simon Vestdijk volgen kan in zijn liefde voor Gustav Mahler, zo goed lukt mij dat in zijn liefde voor Max Reger.”), Rachmaninov (“Je hebt bij deze componist echt van die stukken waar je als een baksteen voor valt, die je dagenlang loopt te neuriën, waar je domweg dolverliefd op wordt”), Bohuslav Martinů (“Daar heb je die dorre naaimachinemuziek weer, riep ik steevast uit, als een van mijn vrienden met Martinů aankwam”), en nog een paar anderen, maar ik ga dat – na het stiekem toch gedaan te hebben – dus niet doen. Net zomin als ik er uitgebreid mee ga lachen dat ‘t Hart het heeft over een boek van ene Karel Van Eycken over laatst genoemde componist dat “vol vermakelijke taalfouten [staat]”, waarna ‘t Hart een fout maakt in de naam van de gemeente waar het boek uitgegeven is: van Steenokkerzeel maakt hij ‘Steenkorrelzeel’. Da’s immers slechts een schoonheidsfoutje in een bijzonder nuttig, zeer interessant, en mooi geschreven boek.

Björn Roose