De Balkan - Een geschiedenis (Raymond Detrez)

Laat ons wel wezen, er is een zeer goede reden om over dit soort boeken géén bespreking te schrijven. Nee, niet het aantal bladzijden (iets meer dan 600), want een boek kan perfect kut zijn en ook met dat ene woord omschreven worden als het dik is. Nee, niet dat het over geschiedenis gaat, want geschiedenis interesseert me en morgen is alles tot en met vandaag geschiedenis. Wél eventueel dat het een geschiedenis is (en trouwens ook slechts één van de boeken met exact deze titel), wat toch de mogelijkheid open laat dat de auteur zich ervan bewust is dat hij net zomin als een ander objectief is en dé geschiedenis heeft verteld. En zéker dat die geschiedenis ... verdomd ingewikkeld is. It's complicated heet dat dan op Facebook, geloof ik (ik zit al een hele tijd niet meer op dat "sociaal" medium, een en ander kan veranderd zijn), maar geloof mij: het kan nóóit zo complicated zijn als een geschiedenis van de Balkan, zelfs al begint deze dan pas met de verovering van het gebied door de Turken.

Laat dat laatste meteen ook een eerste punt van kritiek zijn: als je toch al 600 bladzijden bij mekaar schrijft, kan je aan de geschiedenis van vóór de Turken net zo goed ook een paar honderd bladzijden spenderen. Je er van af maken met een paar bladzijden en die dan nog inleiden met "Aan de vooravond van de Osmaanse verovering betonden er op de Balkan een veertigtal staten en staatjes, verwikkeld in schier onontwarbare territoriale en dynastieke conflicten" is net iets te gemakkelijk. 

Aan de andere kant is de terechte nuancering van de "otherness van de Balkan" in de inleiding dan weer zeker op zijn plaats: "De beruchte represailles van het Osmaanse leger bij de onderdrukking van de Bulgaarse Aprilopstand van 1876, bekend als de Turkish Atrocities of de Bulgarian Horrors, maakten volgens Bulgaarse bronnen 30.000 slachtoffers. Ongeveer hetzelfde aantal slachtoffers viel volgens socialistische bronnen bij de onderdrukking van de opstand van de Parijse communards tijdens de Semaine Sanglante vijf jaar eerder. In de Balkanoorlogen van 1912-1913 vielen bijna 400.000 doden; in de slag aan de Somme vijf jaar later meer dan een miljoen. In de Joegoslavische (burger)oorlogen van de jaren 1990 kwamen ongeveer 150.000 mensen om het leven; tijdens de Spaanse burgeroorlog in de jaren dertig een half miljoen. (Beide landen hadden op het moment van de feiten ongeveer een even grote bevolking van 23 à 24 miljoen mensen.) Servische milities onder leiding van Ratko Mladić brachten in september 1995 bij Srebrenica op enkele dagen naar verluidt 8000 mannen en jongens om. Een Duits Sonderkommando vermoordde in september 1941 bij Babi Jar in één actie die ongeveer even lang duurde 33.000 Kiëvse Joodse mannen, vrouwen en kinderen. Misschien deugt de Balkan niet, maar de rest van Europa heeft weinig redenen om zich beter te voelen." Even het verheven Verhofstadt-gevoel onderuit halen, noem ik dat.

En Detrez toont zich wel vaker sterk op dat vlak, al dan niet tongue in cheek. Bijvoorbeeld over de gevolgen van de Slag op het Merelveld (28 juni 1389), tussen de Serviërs en de Osmaanse Turken: "In feite veranderde er na de slag niet zoveel. Stefan Lazarević ('Lazarszoon') Hrebeljanović en zijn bondgenoten betaalden weer braaf hun tribuut en leverden troepen."

Waar Detrez echter niet tongue in cheek over doet, is zijn duidelijke sympathie voor de manier waarop de Turken hun rijk, inclusief de veroverde gebieden, leidden. Nee, de moslims waren geen brave jongens, maar echte stouterds waren de veroveraars nu ook weer niet. Hij haalt ter zake Benjamin Braude en Bernard Lewis aan met hun discrimination without persecution: de christenen "waren tweederangsburgers, maar werden niet gedwongen zich tot de islam te bekeren”. Wat dat concreet inhoudt, komt daarna: "dat niet-moslims, in casu christenen, geen nieuwe kerken of kloosters mogen bouwen en bouwvallige niet mogen herstellen, dat ze hun godsdienst niet openlijk mogen belijden, niemand tot het christendom mogen bekeren en niemand mogen verhinderen zich tot de islam te bekeren, aan moslims respect moeten tonen, niet de kledij van moslims mogen dragen, geen gezadelde dieren mogen berijden [niet met gemotoriseerd vervoer rijden, vertaald naar tegenwoordige tijden, noot van mij] en wapens dragen, geen gefermenteerde drank mogen verkopen, niet in de buurt van moslims mogen begraven worden en geen huizen mogen bouwen die hoger zijn dan die van moslims". Wat later nog verstrengd werd, trouwens: "kledingvoorschriften (...) om niet-moslims duidelijker van moslims te onderscheiden (...) Kerken gebouwd na de komst van de islam moesten worden afgebroken en een tiende van de woonhuizen van christenen geconfisqueerd en omgebouwd tot moskeeën. Niet-moslims mochten geen openbare functies bekleden waarbij ze gezag uitoefenden over moslims en ze mochten geen islamitische scholen bezoeken." Kort samengevat: discrimination without persecution betekende dus dat je nergens zou komen in het leven, dat dat ook voortdurend zichtbaar was, maar dat je, als je je daar bij neerlegde, verder mocht blijven leven. Iets anders willen, betekende integratie in de rangen van de bezetter. Je kan voor dat soort beleid sympathie opbrengen, zoals Detrez dat doet, maar in tegenwoordige tijden zou je daarmee zelfs héél erg ver "rechts" van zogenaamd extreem-rechts komen te zitten.

Geweld kwam er bij bekeringen ook nauwelijks kijken, claimt Detrez. Ik had het daar al over in mijn bespreking van Tijden van verandering van Anton Donchev. Meer nog, zegt Detrez, "Terechtstellingen gebeurden meestal op aandringen van het gepeupel". Nog los van wat een staat voorstelt die zich door "het gepeupel" laat dwingen tot het afmaken van mensen, laat Detrez in het midden van wat voor aard "het gepeupel" dan wel was. Christenen die om een geloofskwestie islam/christendom een geloofsgenoot lieten doden door moslims? Lijkt me sterk.

En dan een complete uitschuiver: "Op vele plekken op de Balkan was dat establishment bovendien Grieks of vergriekst en waren de nieuwkomers Slaven of Vlachen, wat de sociale competitie veranderde in een etnisch conflict van het type franskiljons versus flaminganten". Een etnisch conflict? Franskiljons zijn dus een etnie, volgens Detrez? Een mens leert wat bij. Maar goed, Detrez schrijft dit bij het naderen van het hoofdstuk De ontdekking van het eigen volk. Er moet allicht niet echt geraden worden naar wie hij verwijst met die terminologie, al schrijft hij een paar bladzijden verder dan toch: "Nationalistische theorieën circuleerden in intellectuele milieus, maar de opstand zelf was vooral de zaak van boeren en militaire leiders met nauwe banden met de boerenbevolking". "Het gepeupel" komt er deze keer dan toch niet bij te pas.

Wat Detrez dan weer niet belet even later een veralgemening van jewelste te poneren alsof ze een feit is: "Daarbij wordt het principe van het zelfbeschikkingsrecht der volkeren ingeroepen, dat volgens separatistische nationalisten prevaleert boven het principe van de onschendbaarheid van staatsgrenzen. Zodra een nationale gemeenschap erin geslaagd is zich af te scheiden en een eigen staat te stichten, roept ze wel gretig zelf het principe van de onschendbaarheid van de staatsgrenen in om eventuele minderheden binnen haar grenzen het recht te ontzeggen zich op hun beurt uit het nieuwe staatsverband los te maken". Ik neem aan dat zo'n boutade het goed doet in een milieu van anti-nationalistische "intellectuelen", maar het staat niet in een werk dat zichzelf enigszins serieus neemt.

Even later voegt hij daar trouwens nog aan toe: "Wanneer binnen de grenzen van de eigen staat delen van een ander volk - of een ander volk in zijn geheel - leeft, wordt dit eveneens als een inbreuk op het principe van de congruentie van natie en staat beschouwd. In dat geval wordt een politiek gevoerd van centralizing nationalism, die tot doel heeft de vreemde eend in de bijt te liquideren. Het meest radicale middel is genocide, gevolgd door etnische zuivering. Dat laatste kan op gewelddadige manier gebeuren, zodat het verschil met genocide vaag is, of door middel van intimidatie of van administratieve en andere pesterijen. Bij assimilatie is het de bedoeling dat de vreemde bevolking oplost in de dominante etnische meerderheid door de taal, religie en cultuur van die laatste over te nemen. Assimilatie kan gebeuren onder dwang of door de minderheid er met allerlei middelen toe te verleiden van identiteit te veranderen. Uiteraard is niemand wat dan ook aan zijn etnische origine verplicht en staat het iedereen vrij in de loop van zijn of haar leven te opteren voor een andere 'identiteit'. Nationalisten vinden dat moreel verwerpelijk, maar verwachten meestal wel van anderen dat die zich 'aanpassen'." Met andere woorden, alles wat voor Detrez wanneer uitgevoerd door de Osmanen geldt als discrimination without persecution of an unequaled degree of (…) tolerance, is plotseling volkomen fout indien uitgevoerd door de volkeren die eeuwenlang door diezelfde Turken onder de knoet zijn gehouden. Twee maten en gewichten?

Maar goed, met andere dingen in het boek amuseert een kritisch mens zich dan weer. Hiermee bijvoorbeeld: "Ze vonden elkaar in Jong Bosnië (Mlada Bosna), een anarchistisch-nationalistische beweging (...)". Anarchisten en nationalisten bevinden zich tegenwoordig doorgaans in tegenovergestelde kampen, maar dat is inderdaad niet altijd zo geweest. Of hiermee: "In mei 1903 waren in Servië koning Aleksandar en zijn vrouw Draga omgebracht en hadden nationalistische liberalen de macht gegrepen (...)". Soortgelijk verhaal voor liberalen en nationalisten tegenwoordig. Of met de hele historie rond de Bulgaarse revolutionaire organisaties in en rond Macedonië: de Interne Macedonisch-Adrianopolitaanse Revolutionaire Organisatie (IMARO), omgedoopt tot Bulgaarse Macedonisch-Adrianopolitaanse Revolutionaire Comités (BMARC), en later omgevormd tot Geheime Macedonisch-Adrianopolitaanse Revolutionaire Organisatie (TMARO), dat dan ook nog eens ruzie maakte met en binnen het Opperste Macedonisch-Adrianopolitaanse Comité ook bekend als Opperste Comité. Ik durf aannemen dat ik echt niet de enige ben die dan die scène uit Life of Brian voor ogen krijgt: Judean People's Front, People's Front of Judea, Popular Front of Judea ... 

Het soms zeer verwarrende boek van Detrez - iets waar hij weinig aan kan doen omdat, zoals gezegd, de geschiedenis van de Balkan nu eenmaal uiterst gecompliceerd is, maar dat misschien toch enigszins had kunnen ondervangen worden door niet elke land in elk hoofdstuk te bespreken - is voor mij op zijn interessantst wanneer we bij de periode van de communistische dictaturen komen. Bijvoorbeeld met dit stukje over de repressie aldaar: "Echte en vermeende fascistische politici en collaborateurs werden gearresteerd, door volksrechtbanken gezwind ter dood veroordeed en bij bosjes geëxecuteerd. Ook wie betrokken was geweest bij de vervolging van de Joden werd veroordeeld. Vervolgens werden volgens de beruchte salamitactiek alle conservatieve, liberale, sociaaldemocratische en boerenpartijen, de ene na de andere, steeds ongeveer in die volgorde, uitgeschakeld. Dat gebeurde door die partijen, wanneer ze niet gedwee de communistische bevelen opvolgden, wegens obstructionisme te ontbinden, of wanneer ze die bevelen wel gedwee uitvoerden wegens overbodig te integreren in de communistische partij. Politici die zich tegen de gang van zaken verzetten werden verbannen, geïnterneeerd of terechtgesteld. Soms was Moskou terughoudender, wanneer het vermoedde dat de communisten ook op legale wijze, door verkiezingen, aan de macht konden komen of om de bondgenoten, met wie nog zaken moesten worden gedaan, niet al te zeer tegen de haren in te strijken. Zolang de westerse bondgenoten rekenden op de militaire steun van de Sovjet-Unie in het Verre Oosten kon Moskou in de Allied Control Commission tamelijk ongehinderd zijn wil opdringen."

Dat alles gezegd zijnde: Detrez heeft een - alhoewel op een aantal punten zeker kritiek waard en in alle eerlijkheid de inspanning van een tweede lezing verdienend - lezenswaardig werk geschreven met dit De Balkan - Een geschiedenis. Als geschiedenis uw ding is en u wil wel wat meer weten over Grieken, Bulgaren, Macedoniërs, Kroaten, Slovenen, Serviërs, Albanezen en tutti quanti dan u al eens op het nieuws hoort, zorg dan dat u dit boek te pakken krijgt. Het is gepubliceerd in 2019, dus naar mijn doen een zéér recent werk ...

Björn Roose