Wie bent u, mijnheer Gorbatsjov? - De keerzijde van perestrojka en glasnost (Irina Grivnina)

Michail Gorbatsjov ... Wie de jaren des onderscheids had bereikt in de jaren 1990 zal de man ongetwijfeld niet vergeten zijn. Kan ook moeilijk: als onvrijwillige doodgraver van de Sovjet-Unie en daarmee wat er nog restte van het Oostblok, veranderde hij een bipolaire wereld in een unipolaire wereld. De Koude Oorlog eindigde, maar de Verenigde Staten konden zich veroorloven overál de lakens te gaan uitdelen. Indien niet met wapens, dan in ieder geval met geld.

Die toestand is de laatste jaren enigszins weer rechtgetrokken - het blijvende gezeik in de Verenigde Staten over "Russische inmenging" bewijst alleen maar dat Rusland weer meetelt, zij het niet meer in communistische vorm -, maar dat wordt uiteraard niet Gorbatsjov aangesmeerd. Terwijl we geacht worden een gloeiende hekel te hebben aan Vladimir Poetin, wordt Michail Gorbatsjov, de laatste dictator van de Sovjet-Unie overal met veel egards onthaald.

Alhoewel, "overal" ... Toen hij zich in 1996 kandidaat stelde voor het presidentschap van Rusland kreeg hij amper 0,5 procent van de stemmen achter zijn naam. En ook zijn klachten over de parlementsverkiezingen van 2011 en de presidentsverkiezingen van 2012 konden in Rusland niet echt op veel bijval rekenen. Zeg nu zelf, als Hitler zich zou beklagen over een zeker democratisch deficit ná zijn machtsperiode, zou u dat dan serieus nemen?

Dat is in ieder geval ook wat Irina Grivnina niet doet. 't Is te zeggen, ze neemt Gorbatsjov wel degelijk serieus, maar niet het verhaal dat hij opdiste rond perestrojka en glasnost. Een terechte opstelling van deze journaliste, die in 1980 in een KGB-gevangenis terechtkwam omwille van haar artikelen in de illegale pers - in een tijd dat Gorbatsjov al Secretaris van het Centraal Comité was.

Grivnina kon in 1985 op uitnodiging van de Nederlandse regering met haar gezin emigreren naar Nederland, waar zij als freelance journaliste aan de slag ging. Ze schreef naast Wie bent u, mijnheer Gorbatsjov? ook nog Een dode stad en Generaalsdochter en verrichte nogal wat vertaalwerk vanuit het Nederlands naar het Russisch (ze vertaalde onder andere boeken van Hugo Claus, Harry Mulisch, Cees Nooteboom, Leon de Winter en Tonke Dragt). En ze bleef geïnteresseerd in wat in haar geboorteland gebeurde, waar ze ook verder goede contacten onderhield.

Met wat ze vernam van die contacten, met haar gezond verstand en eigen ervaringen, en simpelweg door wat Gorbatsjov in zijn boek Perestrojka - Een nieuwe visie voor mijn land en de wereld schreef en vooral niét schreef, kon ze perfect antwoorden op de vraag die de titel van het boek uitmaakt en nog een paar andere.

Ik ben "van de slag" ook beginnen lezen in dat boek van Gorbatsjov en, inderdaad, de aandachtige lezer merkt al van in de eerste bladzijden dat daar nogal wat mis mee is. Veel blabla en weinig boemboem, zou ik zeggen, maar dan mocht die "boemboem" natuurlijk niet al te letterlijk genomen worden, want het was nu niet precies alsof de Goelag-archipel plotseling opgedoekt werd en de KGB zichzelf van zijn opdracht onthief. De vraag van Grivnina, die daarmee verwijst naar de definitie van Churchill van democratie, is dan ook zeer to the point: "Wanneer zullen - eindelijk - de burgers van de eerste arbeidersstaat ter wereld niet meer bang zijn als ze vreemde stappen op de trap horen en er 's morgens om 6 uur aan de deur wordt gebeld?" En alleen al de poging van de journaliste om "de lezer even in de Sovjet-Unie te laten zijn, maar dan niet in een hotel van Intourist, maar als een gewone Sovjet-burger", maakt dit boek ook dertig jaar later nog steeds het lezen waard. Zeker in tijden waarin de censuur volop terug van weggeweest is, waarin iedereen iedereen kan verklikken via allerlei officiële instellingen, en waarin de politie aan de deur komt kloppen bij mensen die er regime-kritische meningen op nahouden ...

Ik blader even door dit vlot lezende werk, vaak zeer ironisch geschreven, en laat u meegenieten van een aantal stukjes:

"Er heerst alleen maar geen honger omdat de USSR in de jaren na de dood van Lenin diplomatieke en handelsbetrekkingen aanknoopte met de ontwikkelde landen. Nu verkoopt de Sovjet-Unie aan het Westen olie, goud en gas - en in ruil daarvoor ontvangen de Russen kippen, vlees, boter en brood" (Gorbatsjov verkondigt in zijn Perestrojka dat er geen honger is in de Sovjet-Unie, maar is niét zo eerlijk aan te geven hoe dat komt, net zomin als Kim Jong Un, de "grote" leider van Noord-Korea zal toegeven dat zijn bevolking alleen door voedselhulp vanuit het Westen kan overleven.)

"Lenin karakteriseerde de economie van de door hem gevestigde staat als een variant van het staatskapitalisme. Toen hij het had over het doel van zijn revolutie, schreef hij ook over 'de verandering van alle burgers in werknemers aangesloten bij één "syndicaat", namelijk van de staat, en de volledige ondergeschiktheid van alle arbeid van dat syndicaat aan de staat.' Nu al zeventig jaar lang de door Lenin voorspelde vakvereniging bestaat, zien we waartoe dat totale monopolie bij volledige afwezigheid van concurrentie kan leiden. Er is geen concurrentie, en er is ook niemand die probeert om een kwaliteitsprodukt te leveren. Waarom? Ach, men koopt toch wel. Er is immers geen ander vergelijkbaar produkt in de winkel te vinden. Dat de Sovjet-economie niet functioneerde werd zo zonneklaar dat de kranten en belangrijke partijfunctionarissen erover begonnen te spreken. Aangezien een onderneming van niemand is en niemand de baten van zo'n onderneming berekent, kan men een niet te realiseren produktie zo hoog als men maar wil opvoeren; en vervolgens subsidie van de staat krijgen. Een kapitalistische onderneming zou het nog geen jaar onder dergelijke omstandigheden volhouden. Aan de andere kant heeft een Sovjet-onderneming één geheid voordeel op een kapitalistische onderneming, aangezien stakingen in de USSR verboden zijn. Daarom kan de baas c.q. de staat met het salaris van de werknemers doen wat hem goeddunkt."

"Ook Lenin probeerde in zijn tijd de economie planmatig te laten verlopen. Hij had natuurlijk niet de beschikking over moderne, snelle computers [iets waar Gorbatsjov nogal mee liep te stoefen, terwijl de Sovjet-computers eigenlijk groot uitgevallen telramen waren, noot van mij]. En de mens is geen machine. Het is moeilijk om iemand produktief en rationeel te laten werken. Wat Lenin niet allemaal probeerde - hij zette mensen in de cel, hij deelde straffen uit en liet zelfs mensen executeren - het einde van het liedje was dat hij, nadat hij zijn hersenen overladen had met vraagstukken die het menselijk intellect te boven gaan, onverwacht stierf aan een hersenbloeding. De idee om de nationale economie te plannen, overleefde helaas zijn schepper."

"Ik heb er niets op tegen dat Gorbatsjov met zijn gezin op grote voet leeft. Sterker nog, vanuit wetenschappelijk oogpunt is het zelfs interessant om een groep mensen te observeren bij wie het gemeenschappelijke goed 'naar behoefte' wordt verdeeld. Ik wilde alleen maar één vraagstuk duidelijk maken. Hoe denkt de in de USSR leidende partij en haar leninistische Centraal Comité een dergelijke verdeling naar behoefte toe te passen in een land met 280 miljoen inwoners? Waar moet je dat allemaal vandaan halen?"

En dan zijn er ook nog de héérlijke moppen waarmee Irina Grivnina een aantal van haar hoofdstukken begint, moppen die alle uit de Sojet-Unie zelf afkomstig zijn. Deze bijvoorbeeld: "Wat is een communist? Dat is iemand die alle boeken van Marx heeft gelezen. En wat is een anti-communist? Dat is iemand die alle boeken van Marx heeft begrepen". Of deze: "Waren de mensen die het socialisme in de Sovjet-Unie wilden opbouwen wetenschappers? Nee. Wetenschappers houden eerst proeven op dieren!" Twee moppen die, als je hier en daar een naam of een term verandert, helaas ook in het "vrije" Westen van vandaag nog een scherpe kritiek op de feiten zouden vormen.

Over dat soort parallellen gesproken, wat dacht u van dit stukje over het afschaffen van de Russische droogleggingswet in 1925 en "het tijdelijk weer invoeren [van het staatsmonopolie op de produktie van sterke drank] voor de ontwikkeling van de industrialisatie": "Vanaf dat moment begon de regering, nu niet meer de regering van de tsaar maar een regering van boeren en arbeiders, opnieuw wodka te verhandelen. Diezelfde boeren en arbeiders bleven ook nu, als voorheen, doorzuipen totdat ze zichzelf en alles om zich heen vergeten waren. De nieuwe machthebber onderscheidde zich echter van de oude, doordat hij niet alleen het monopolie bezat op de verkoop van wodka, maar ook op het voeren van periodieke campagnes waarin men de strijd aanbond met het alcoholisme. Het resultaat van dergelijke campagnes was gewoonlijk, in de eerste plaats, dat de prijs van sterke drank verhoogd werd onder het voorwendsel dat daardoor de liefhebber wel zou leren te stoppen met drinken". Moet ik hier nog de woorden "sigaretten", "taksen", "anti-rookcampagnes" aan toevoegen om de gelijkenissen met de huidige situatie in bijvoorbeeld Vlaanderen duidelijk te maken?

Trouwens, ook dit kan tellen als parallel met het "westerse" heden: "Zoals Neïzvestny schreef, die in 1949 ging studeren aan de filosofische faculteit van de universiteit: 'Wij ontdekten dat wij onder het bestaande opleidingssysteem de universiteit als ongeletterde mensen zouden verlaten. Over Lenin kregen we van Stalin te horen, over Marx van Lenin en Stalin, over Dühring uit de Anti-Dühring". Een fenomeen dat ook in deze tijden waarin iedereen zich rechtstreeks bij de bron kán informeren weer volop meespeelt, alleen ligt dat dan aan de geestelijke luiheid van veel mensen én, uiteraard, aan de wil van de media en de staat (die heus niet moeten onderdoen voor de vermaledijde verspreiders van het door hen als dusdanig geduide fake news) om van die luiheid misbruik te maken.

Ten slotte: Irina Grivnina beperkt haar kritiek zeker niet tot pakweg de economie en de culturele sector, maar heeft het ook uitgebreid over de ontploffing van de kernreactor in Tsjernobyl en de verschillende mechanismen die er voor zorgden dat daar nooit, door niemand van het regime, eerlijk over werd gecommuniceerd (wat ook een correcte aanpak van het probleem tegenwerkte). En ze heeft het al evenmin alleen over Gorbatsjov en zijn voorgangers, maar bijvoorbeeld ook over - in tempore non suspecto - Boris Jeltsin (u allicht nog vagelijk bekend): "Er is echter één krant in de Sovjet-Unie die niet aan de leiband van de Pravda lijkt te lopen. Dat is Moscow News. In zijn tijd karakteriseerde Boris Jeltsin die krant in een van zijn gesprekken met bewoners van Moskou op opmerkelijke wijze: 'Moscow News is een krant voor het Westen, het is nutteloos om aandacht aan dat blad te schenken!" Dixit dus deze latere vriend van ... datzelfde "westen".

Kortom, een interessant boek, dit Wie bent u, mijnheer Gorbatsjov?, voor iedereen met een gezonde interesse in geschiedenis en voor de manier waarop daar mee omgegaan wordt. Temeer omdat het, zoals al aangegeven, meer dan dertig jaar geleden verscheen.

Björn Roose