Zoja's appartement (Michail Boelgakov)

Om maar meteen met de deur in huis te vallen: Zoja's appartement is geen boek en dit is dus strikt genomen ook geen boekbespreking.

Wat is Zoja's appartement dan wel? Een toneelstuk, "een tragische farce in drie bedrijven", zoals Michail Boelgakov, de auteur, het zelf noemde. En eerlijk gezegd: ik wil een toneelstuk eigenlijk zien opvoeren om er iets over te kunnen zeggen. Enkel op basis van de tekst en een summiere beschrijving van wat er zo'n beetje geacht wordt te zien te zijn op het toneel bij de verschillende scènes een oordeel vellen over een toneelstuk lijkt me dubieus. Zo'n beetje hetzelfde als de Zevende van Beethoven beoordelen op basis van de bladmuziek.

Uitvoering is hier belangrijk. Een mening die Boelgakov trouwens deelde, zo blijkt uit het nawoord van vertaalster Manon van de Water. Het oorspronkelijke stuk is namelijk géén "farce in drie bedrijven", maar een farce in ... vier bedrijven. Boelgakov bracht daar verandering in, enerzijds omdat de acteurs van het Vachtangov Theater, voor wie het stuk geschreven was, daar om gevraagd hadden, maar anderzijds ook omdat "de geplande Parijse opvoering door het Vieux Colombier Theater in de vertaling van Marie Reinhardt (...) allerlei anti-sovjet interpolaties ingebracht had", wat Boelgakov "erg boos" maakte en hem er toe aanzette het stuk ingrijpend te herschrijven en zijn broer Nikolai, die in Parijs woonde, opdracht te geven "erop toe te zien dat de Parijse produktie volgens zijn aanwijzingen opgevoerd werd". "'Het stuk geeft geen enkele aanleiding voor zwijnerij en banaliteiten op het toneel', schreef hij Nikolai naar aanleiding van een schandaleuze Tsjechische opvoering, 'en het spreekt vanzelf dat ik hoop dat ze in Parijs begrijpen wat een tragi-komedie is. De belangrijkste voorwaarde is dat het subtiel opgevoerd wordt ...'"

Hij herschreef het stuk dan ook voor ongeveer veertig procent, maar, zo schrijft de vertaalster, "geen van de veranderingen tastte de essentie van de plotlijn aan". "Sommige veranderingen maakten het stuk minder tijd- en plaatsgebonden", laat ze daarop volgen, "en hebben waarschijnlijk ook te maken met de censuur. Zo verdwenen alle verwijzingen naar communistische leiders (Kalinin, Marx) en werd het hoofdprobleem in de eerste versie, het verkrijgen van visa, vervangen door het meer universele geldprobleem. De voorzitter van het huisvestingskomitee Alliloeja werd omgedoopt tot Portoepeja, waarschijnlijk omdat de naam Alliloeja teveel leek op die van Stalins vrouw, Alliloejeva. Andere veranderingen waren duidelijk stilistisch van aard. De taal in de tweede versie is verfijnder, de verwijzingen naar de ware aard van Zoja's appartement zijn subtieler, sommige karakters zijn minder stereotiep. Artistiek werd het stuk er beter op, alhoewel de eerste versie explicieter en dynamischer is en een beter tijdsbeeld geeft."

Kwestie is natuurlijk dat ik de eerste versie niet gelezen heb en daar al helemaal niet over kan oordelen, maar ik voel wél aan dat deze tweede versie (of zoveelste versie aangezien die al geschreven werd op basis van verschillende op dat moment circulerende versies) langs alle kanten wringt.

Ja, de tekst is héél subtiel waar het de "ware aard van Zoja's appartement" aangaat, zo subtiel zelfs dat je pas begrijpt dat het een hoerenkast is een keer een van de hoofdpersonages er zijn liefje aantreft en daar niet bijzonder gelukkig mee is. En dan wordt het nóg omschreven als dansen in luchtige kledij.

Nee, de switch van visa naar geld is niet echt geslaagd, gezien je nu eenmaal weet - en dat wisten ze toen ook al in de Sovjet-Unie en daarbuiten - dat het arbeidersparadijs verlaten dan misschien wel een kwestie van geld is, maar dat dat geld moet dienen om er ambtenaren mee om te kopen en visa vast te krijgen.

En nee, het stuk is niét verfijnd, noch is het op het eerder genoemde na subtiel. Als je de Chinezen vooltdulend, excuseer, voortdurend alle r'en laat uitspreken als l'en is dat niét subtiel. En als je een van die Chinezen dan ook nog, van je dolk-steek-weg, een moord moet laten plegen om wat geld, waarmee je dan handig een einde kan maken aan je "farce", dan is dat niet alleen weinig subtiel, het is gewoon een farce.

En ja, er zitten corrupte ambtenaren in het stuk, maar het lijkt er op dat Boelgakov ook die uit de wind heeft gezet om te ontsnappen aan de Goelag. Dat lukte hem, maar hij was duidelijk een "tweezak". Een beetje een lafaard misschien, zoals zijn personage Ametistov. Zelfs toen hij zélf gevraagd had om door de regering opgedragen te worden het land te verlaten, durfde hij toen Stalin persoonlijk met hem belde om dat te bespreken, niet doordrijven en antwoodde hij dat hij als Russisch schrijver niet buiten Rusland en de Russische taal kon leven. Stalin zorgde er dan maar voor dat Boelgakov aan het werk kon als regieassistent, librettist en vertaler, terwijl diezelfde Stalin er wel voor gezorgd had dat hij geen letter meer gepubliceerd kreeg. En dat ondanks het feit dat hij wel een fan was van het stuk De dagen van de Toerbins, gebaseerd op Boelgakovs boek De Witte Garde dat bekritiseert werd omdat het "de anti-bolsjewieken te menselijk, te sympathiek voor[stelde]". Ook later probeerde Boelgakov trouwens nog eens in de gunst van het regime te komen door een stuk over Stalin te schrijven ter gelegenheid van diens zestigste verjaardag. Het enige resultaat was dat het stuk werd verboden.

Voor de duidelijkheid: ik hoor niet tot de kaste van aan wal staande stuurlui. Het was ongetwijfeld in de Sovjet-Unie net zomin gemakkelijk voor je mening uit te komen als in nationaal-socialistisch Duitsland en er zal ook dáár weinig opdeling te maken geweest zijn tussen zwart en wit (een poging die in deze tijden uiteraard wél blijvend ondernomen wordt). Maar het is zonde gezien het talent dat Boelgakov in andere werken getoond heeft. Ik heb jaren geleden genoten van zijn Hondenhart, dat in 1925 werd verboden en dat een heel erg duidelijke kritiek op het regime vormde. Of zoals de Sovjet-krant Izvestia op 15 september 1929 schreef: "Zijn talent is overduidelijk, maar zo is ook het reactionair sociaal karakter van zijn werk". Ik heb zijn voornaamste werk De Meester en Margarita nog niet gelezen - het boek waaraan hij tussen 1928 en het jaar van zijn overlijden, 1940, werkte -, maar ook dát zou een knappe parodie zijn op Stalin en het leven in de Sovjet-Unie. Dat maakt helaas dingen als deze tweede versie van Zoja's appartement én de kniebuigingen van Boelgakov voor Stalin en het regime alleen maar spijtiger.

Björn Roose